عزل و نصبهای ناصرالدین‌شاه قاجار در زمان قحطی به روایت خودش

ناصرالدین‌شاه قاجار درروزبیستم جمادی‌الثانی 1287 عازم سفر به عتبات عالیات گردید. زمانی که قحطی بیشتر ایالات ایران بخصوص اصفهان ویزد وخراسان،کاشان،قم و قزوین و خشکسالی کل فلات ایران را در برگرفته بود و بیماری وبا نیز در کرمان شیوع داشت وآن طورکه گفته‌اند،توصیه بعضی رجال دلسوز مبنی برانصراف وی از این سفر ،با لجاجت و ی مواجه و بالاخره عازم سفر عتبات گردید. وی پس از طی سفر و درج خاطرات آن توسط خودش در روز سه شنبه غرّه ذیحجه همان سال به تهران ورودمی‌کند. و این بخش از خاطرات خود را نه بصورت روزانه بلکه تحت عنوان ذیل ادامه می دهد، البته متن ذیل چند روز ابتدای محرم 1288 را نیز شامل می شود :
ناصرالدین شاه :[بخشی از]وقایع متفرقه دارالخلافه در ذیحجه 1287
الحمدلِله تعالی شکر خدا را که سفر به خیر و خوبی انجام یافت.
بعد از ورود به تهران وقایعی که رو[ی] داده از این قرار است:
اولا بعد از دو روز میرزا عیسیِ ملعون وزیر تهران را در خلوت درب خانه ،حبس کرده ، حکم شد به حسابش برسند. امین الملک بجای او وزیر تهران شد.
علاءالدوله نسقچی باشی، با وجود ناخوشی سختی که داشت فراشباشی شد.
کاظم خان که سفیه بود با پسرش عزل شدند.
حکومت قزوین که با علاءالدوله بود ، به سپهدار التفات شد.آقا سردار پسرش را فرستاد.
بعد از چهار پنج روز سرکار آقا مستوفی الممالک از وزارت و استیفا کلیتاً عزل شد.
مستوفی الممالکی به میرزا کاظم خان نظام الملک نوری 1

پسر میرزا آقاخان نوری صدر اعظم که چند سال قبل از تاریخ این خاطرات عزل شده بود.

، پسر صدر اعظم سابق سپرده شد. میرزا داود خان برادرش نایب او شد. طایفه نوریه دوباره به هیجان آمده، جنب و جوشی کردند.
میرزا تقی خان خوئی که داروغه دفتر خانه بود عزل شد، حکیم الممالک به جای او نصب شد.
میرزا هدایت وزیر لشکر عزل شد.
وزارت لشکر هم جزو ریاست کل قشون به خود نصرت الدوله التفات شد، در کار خود مستقل گردد.
محمد علی خان صاحب جمع عزل شد و به حسابش رسیدگی شد، منصب صاحب جمعی به امین السلطان[ابراهیم خان] التفات شد.
عمل چاپارخانه ها از شهاب الملک گرفته به میرزا علی خان منشی حضور التفات شد.
عمل چاپخانه و روزنامه دولتی و غیره از اعتضاد السلطنه انتزاع و به محمد حسن خان عرفانچی 2

اعتمادالسلطنه بعدی.

التفات شد.
حکومت عراق و کمره به یحیی خان معتمد الملک التفات شد.
اسدالله میرزا از مازندران عزل و مازندران به علی رضا خان عضدالملک داده شد.
عربستان و برو جرد به مجدالدوله التفات شد. معزالدوله احضار شد.نایب مجدالدوله رفت، در بینی که باید برود سلخ ذیحجه، یک خراج 3

خراج : (خُ) [ ع . ] (اِ.) دمل،دانه وجوشی که روی پوست بدن پیدا شود.

سختی از پشت در آورده ، بستری شد، الی حال که 8 محرم است خوابیده است، اطبا مأیوس از حیاتش هستند.
حسام السلطنه[سلطان مراد میرزا فاتح هرات] مأمور خراسان شد ، یک روز بعد از ورود تهران، به ناخوشی نقرس مبتلا شد ، هنوز هم خوابیده است. حاجی سیف الدوله نایب[او]شده به خراسان رفت.
نایب الوزاره حاکم گیلان و کل اعیان گیلان طوالش را خواسته بودیم، آمده اند.
مستوفی الممالک بعد از عزل چندی در خانه اش نشست ، بعد از شهر بیرونش کردیم به یوسف آباد، چندی هم آنجا ماند. بعد رفتنش به آشتیان لزوم به هم رساند. به محصلی مشیرالدوله به آشتیان رفت. غره محرم یوسف آباد و غیره به مشیرالدوله سپرده شد که خراب نشود.
میرزا مسیح از شاهرود و بسطام عزل و آنجا را به امین خلوت سپردیم.
میرزا قهرمان در ریاست دفتر آذربایجان مستقل شد.
پسر نصرت الدوله ، سلطان حمید، ملقب به نظام الدوله شده برای ریاست قشون آذربایجان مأمور شد.
بعد از ورود همه به خشکی 4

خشک : اندوهگین،غمناک .

گذشت.حالتها بسیار بد بود.
الحمدلِله از برکت جناب سیدالشهدا انقلاب به هم رساند، الی پنجم محرم ، شب و روز،پی درپی، باران های نافع آمد. به کوهستانها برف زیادی زد، در قزوین ،همدان،خمسه همه جا بارید.انقدر وجد و سرور حاصل شد که حد نداشت، در پنج شبانه روز گاهی می ایستاد،اما خیلی بارید، ان شا الله باز هم خواهد آمد. امسال تحویل[سال] شب 29 ذیحجه بود ، دو ساعت نیم به دسته مانده تحویل حمل بود، امّا چون قرب محرم بود،تحویلی نشد شاهی[و] فلان داده نشد. به هیچ وجه لوازم عید به عمل نیامد 5

منظور ناصرالدین شاه این است که مراسم تحویل سال بر گزار نشد.

.سنۀ قوی ئیل شد، سنه 1288[قمری] 6

چنین به نظر می رسد که شروع سال شمسی و قمری با هم آغاز شده بود.

.
.....نور محمد خان از تحویلداری کشیکخانه عزل شد.
آقاعلی گرجی امین صره، از تحویلداری نظام عزل شد.
اغلب ولایات از جهت گرانی و خشکسالی،فارس ،خراسان ، یزد، اصفهان و غیره و غیره، حالتشان بسیار بسیار بد است، از این جهت متصل اوقات تلخ است.بخصوص خراسان و همه جا. تهران هم حالتش بد است، گرانی است، کمال زحمت را می دهد به ما. خدا ان شا الله خودش همه را درست خواهد کرد.