ایرانیان به روایت مورگان شوستر امریکایی

در ژانویه سال ۱۹۱۱ (محرم 1329)وزارت خارجه آمریکا بنا به در خواست دولت ایران، تصمیم گرفت پنج نفر مستشار امریکائی را به ریاست ویلیام مورگان شوستر(1788 -1960 ) به ایر ان اعزام دارد. شوستر که با کمپانی نفتی «استاندار داویل ، مربوط بود موظف گردید تا شرایط را برای توسعه طلبی اقتصادی و سیاسی امپریالیزم امریکا در ایران مساعد سازد و در ماه مه 1911 (جمادی الاول1329 )بمعیت معاونین خود به ا یران آمد و این در حالی بود که جنبش مشروطه به انجام رسیده ،دوسال از اعلان سلطنت احمد شاه گذشته و کشوردر التهاب به سر می برد . او می بایستی رسما پست خزانه دار کل ایران را اشغال کند و به تجدید سازمان مالیه ایران بپردازد... پس به عنوان خزانه دار کل به استخدام ایران در آمد. و حدود یکسال بعد (صفر 1330 )بالاجبار از ایران خارج شده ،خاطرات خود را به رشته تحریر در آورد.
وی در خاطرات مفصل خود در کتاب اختناق ایران ،راجع به مردم کشور ما چنین می نویسد:
....بیان کردن خصوصیات اهل ایران،چنانچه شاید،قدری مشکل است. عده کثیری از نفوس اهل آن مملکت که مشتمل برزارع و دهاقین و ایلات اند، بیشترشان از حلیه علم عاری می باشند ، ولی در مقابل هزارها از اهالی ایران در ممالك متمدنه تربیت یافته و تحصیل نموده و پس از اتمام تحصیلات در مملکت خود نیز سیاحت کامل کرده اند. ایرانیان عموماً مهربان و مهمان دوست بوده وملل اجنبيه را بسیار احترام می کنند.اکثر طبقات متمولين،زبان فرانسه را تحصیل کرده و برخی از ایشان به انگلیسی نیز تکلم می نمودند. عموما یا اقلا بعضی از آنهائی که حامی و طرفدار ملت بودند، لیاقت و قابلیت خودرا در اتخاذ تمدن و خیالات مغرب زمینیان، ثابت ومدلل داشتند، و با وجود موانع و اشکالات خارج از حد و حصر، توانستند سلطنت استبدادی را به حکومت دموکراسی تبدیل نمانید. موانع مزبوره بدرجه ای تصفیه و اصلاح شده بود که هر شخص با لیاقتی از هر طبقه ای که بود می توانست اعلی ترین خدمات دولتی را اشغال نماید. ایرانیان در ظرف مدت این پنج سال از حیث ملیت شوق عديم النظیری برای تحصیل ابراز کردند . در دوره مشروطه صدها مدرسه تشکیل شد، گویا مطابع وجرائد بسیار آزاد؛ در ظرف یکشب از هر گوشه و کنار به ظهور آمده و مدیران جری ومضمون نویسان بی خوف وبی باک ظاهر شدند، تا مظالم و بی انصافی و سرزنشهای خارجی و داخلی را از مملکت خود دور نموده و براندازند.ایرانیان آرزو و تمنای بسیار داشتند که کلیه قوانین سیاسی واخلاقی و معاملاتی ملل ترقی یافته و تربیت شده عصر حاضر را قبول کنند. ، ...مشرق زمینیان بیدار شده اند ولی افسوس که ایرانیان بدبختانه دیر بیدار شدند .مجاهدات و مساعی آنا ن راکه بطرف نور آزادی و حریت و سعادت ابدی پیش می رفت، دولتی مانع شد که قدرت خود آن دولت در راه ظلمتست. (سلطنت احمد شاه به به نایب السلطنگی ناصرالملک و رئیس الوزرائی نجفقلی صمصام السلطنه ).
منبع : مورگان شوستر امریکائی، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری ،با تصحیح و مقدمه و حواشی و اسناد محرمانه منتشر نشده در ایران توسط : فرامرز برزگر ، اسمعیل، رائين.نشر بنگاه مطبوعاتی صفیعلیشاه،1344 صص282-283 .