خواندن کتیبه بیستون و کشف منشور کوروش
توسط راولینسون در زمان قاجار

سِر هِنری راولینسون Sir Henry Rawlinsons افسر ارتش کمپانی هند شرقی بریتانیا ، سیاستمدار و دانشمند بود، از طرف این دانشمند انگلیسی دو خدمت مهم به تاریخ و فرهنگ ایران صورت گرفت، اول، کشف الفبای میخی و خواندن کتیبه بیستون است . راولینسن به زبانهای باستانی علاقه داشت و اوستا را به زبان پهلوی خوانده بود، ولی شغل رسمي او افسری ارتش بود. در ۱۸۲۵ میلادی (۱۲۵۰ هجری قمری زمانی که هنوز فتحعلی شاه زنده بود)راولینسون که بیست و پنج سال داشت مستشار نظامی بهرام میرزا پسر فتحعلی شاه والی کرمانشاه بود و از این فرصت بی مانند استفاده کرد و با همت وشجاعت و پشت کار، کوه عظیم بیستون راکه به سان دیوار بر جاده بین کرمانشاهان و همدان عموداست و کتیبه ای به ارتفاع شصت متر از سطح زمین بر آن کوه کنده شده،با چوب بست ونردبان با زحمات طاقت فرسا وشکیبائی بسیار وعدم توجه به خطر سقوط در ظرف سه سال توقف در کرمانشاه توانست کتیبه را با مداد و کاغذ نسخه برداری کند. سپس اولین قسمت کتیبه را به الفبای میخی (نام داریوش و خشایارشا) در ۱۸۳۷ میلادی کشف کرد. ترجمه کامل متن کتیبه بفرس قدیم در 1846میلادی ( 1263هجری قمری که آخرین سال پادشاهی محمد شاه بود) توسط انجمن همایونی آسیائی منتشر کرد.
ده سال بعد در 1856 میلادی (۱۲۷۳ هجری قمری در حکومت ناصرالدین شاه) راولینسون توسط يك نوجوان کرد از متن کتیبه به زبان بابلی نسخه برداری کرد و با توجه به اینکه زبان بابلي نزديك به زبان عبری و سامی است توانست آنرا نیز بخواند.
کشف الفبای میخی و قرائت کتیبه بیستون اطلاعات تاریخی را دگرگون کرد. تا آن زمان تاریخ ایران پیش از دوره ساسانی از شاهنامه فردوسی اخذ می شد و پس از انتشار متن کتیبه بیستون ، سلسله هخامنشی و اشکانی جای داستانهای شاهنامه را در کتب تاریخی گرفت .
هنری راولینسون، يك خدمت مهم دیگر نیز به تاریخ و فرهنگ ایران کرد. در ۱۸۷۷ میلادی (۱۲۹۹ هجری قمری و باز هم در سلطنت ناصرالدین شاه) روسیه به کشور عثمانی حمله کرد - عثمانيها علیرغم مقاومت و رشادت ناگزیر تسلیم شدند. این جنگ که تقریبا دو سال بطول انجامید بطور غیر مستقیم دو نتیجه برای ایران داشت. یکی این بود که در آن تاریخ هنری راولینسون به عنوان عضو هیئت امناء و رئیس موزه بریتانیا در لندن ، به هرمز رسام مسیحی که در بین النهرین مشغول کاوش بود دستور داد که بدون فوت وقت هر چه از کاوش بدست آمده به لندن بفرستد،زیرا می ترسید روسها بین النهرین را تصرف کنند و آنچه از حفريات بابل بدست آمده به یغما ببرند. اتفاقا در همان موقع هرمز رسام استوانه کورش کبیر مورخ ۵۳۹ قبل از میلاد را در معبد مردوك پیدا کرده بود ،یعنی استوانه حاوی اعلامیه کورش کبیر که راجع به حقوق بشر است را برای هنری راولینسون فرستاد. وقتی استوانه به نظر هنری راولینسون رسید اعلامیه کورش کبیر را که به زبان بابلی وبه خط میخی است خواند و به انگلیسی ترجمه کرد و در ۱۸۸۰ میلادی (۱۲۹۸ هجری قمری) در مجله انجمن همایونی آسیائی منتشر نمود و حسن پیرنیا (مشیرالدوله ) ترجمه آنرا به فارسی در تاریخ ایران باستان در ۱۹۳۲ میلادی مطابق ۱۳۱۱ هجری خورشیدی طبع و منتشر کرد. استوانه مذکور از ۱۸۸۰ میلادی تاکنون در موزه بریتانیا برای ملاحظه پژوهندگان و مورخان جهان عرضه شده است و قالب مثالی آن بعنوان نخستین اعلامیه حقوق بشر در کاخ سازمان ملل در نيويورك قرار دارد. .[البته اصل استوانه دوبار برای عرضه در نمایشگاه به ایران آورده شده و سپس به موزه بریتانیا بازگردانده شده است، یک بار قبل از انقلاب و یکبار بعد از انقلاب].
راولینسون به مدت یکسال وزیر مختار بریتانیا در ایران بود.
منبع : عیسی صدیق ، یادگار عمر، ج4 ،تهران ، 1356 ، وزارت فرهنگ و هنر، صص61-64