بخشهایی از ،راهکارهای مشفقانه مرحوم مستشارالدوله
صاحب كتاب يك كلمه[قانون ] به ولیعهد مظفرالدین میرزا
در (سنه 1306 ه.ق)

قربان خاکپای اقدست شوم، از زندگی پیر غلام زیاده از سه چهار روز گویا باقی نمانده .. از تکالیف واجبه خود می داند که افکار واپسین خود را ...به خاکپای اقدست تقدیم نماید ... یقین دارم به اعتقاد تمام به عرایض بی غرضانه و صادقانه خانه زادی که ... ملاحظه و امعان نظر خواهند فرمود
ممالك وسيعه ایران ... در محل خوف و خطر است، زیرا ترقيات شديد السرعة همسایگان و افعال خودسرانه و بی باکانه در باریان قوای چندین هزار ساله دولت ایران را به طوری از هم متلاشی و دچار ضعف و ناتوانی صعب نموده که علاج آن از قوه و قدرت متوطنین این مرز و بوم بکلی خارج است ...رفع خطرات و چاره اشکالات ایران را به همین دو کلمه می توان اصلاح کرد که | باید از اعمال گذشته چشم پوشید و شروع به تأسیس قوانین تازه نمود. از این راه می توان احترام و اعتبار سابقه دولت و ملت قدیم ایران را در انظار اقوام خارجه و ملل متمدنه و همسایگان ..جلب کرد .
این مطلب در نظر خردمندان .. چنان واضح و آشکار است که محتاج به هیچ دلیل و برهان نیست . محتمل است بدین وسیله آثار و اسبابی که نيك بختی مملکت را امنیت تواند داد بدست آید. ...آنان که عرض و جسارت می نمایند که اداره وزارتخانه های حاليه ابدأ عیب و نقص ندارد و محتاج به تغییرات نیست، حرفی است بی مغز و زلالی است تلخ و قولی است نامسموع .این ناقص فهمان از طفولیت تا امروز به چپاول نمودن اهالی بیچاره ایران معتاد شده اند و به همین طورها شرف و مکنت ملت را گرفته .. و به این حرفها که ... ولایت منظم و رعیت آسوده و نوکر دعا گو و قشون حاضر خود را مادام العمر از مسئولیت .. خارج می دانند . و اگر دولت وضع قانون در مملکت مقرر فرماید معلوم خواهد شد که این الفاظ مزخرف در هيچيك از ادارات ممالك دول کنستی توسیون وزن و قیمتی ندارد...
چون دستورالعمل آنها قانون است که گاهی به اقتضاء وقت مواد آنرا تغییر میدهند و در هر سال طبع و در میان آحاد و افراد ملت حتی دهقانان و برزگران و عملجات به توسط اوراق اخبار منتشر می شود .به این جهت تکالیف و حدود عموم اهالی محدود است و اتصالا جلو می روند . دستورالعمل ایرانیان ضمیر منیر در باریان است که هرچه به مقتضای اراده و میل ایشان باشد صحیح است ...عقلا می گویند بدون توضيع قوانین این حرکت مذبوح است . سیاسیون و حکمای عصر به آواز بلند فریاد می زنند چون اهالی ایران از امیر و فقير قانون را تقلید از اروپائیان می دانند ... وزراء و خیر خواهان دولت نظر به تکالیف واجبه خود دو دست دیگر نیز از صاحبان علم و افکار عاریه نموده شروع به تأسیس قوانین و تنظیمات نمایند .[درباریان ] چون قانون را مضر به حال خود می دانند تا جان در تن دارند اقدام به این امر نخواهند کرد، ... پس به عهده مأمورین سیاسی .. است همیشه بر وفق مقتضای عصر و احتیاج زمان رفتار نموده، هفته ای يك روز به مفاد آیه کریمه وشاورهم في الأمر ، به اتفاق یکدیگر از روی حقیقت در تصفیه امور دولت و ملت شور نمایند . زیرا از بدیهیات است که احکام خداوندی در هر دین واضح و آشکار است و حق، آفتابی است على السريه عالم را روشن و نورانی می کند و پوشیدن آن در میان هیچ ملت ممکن نیست و پیر غلام شاید بقدر کفایت از احکام قرآن مجید و احادیث نبوی (ص) اطلاع داشته باشد و شریعت مطهره اسلام ابدأ منافی قوانین عادلانه نیست...به قوت قلب به خداوند صاحب عظمت و جبروت قسم یاد می نمایم ... که با این ترقيات فوق العاده اروپائیان چندی نخواهد گذشت موقع حال اهالی ایران مقتضی آن خواهد شد که لابد و لاعلاج دولت ایران در سخت ترین روزگار در عداد دول کنسى توسيون برمی آید .و به اقتضای ملك و مملکت و مناسبت وضع و طبایع مواد قانون را مجری می نماید و نتیجه معتنابه حاصل می کند. ... این فقره از واضحات است که بعدها هيچيك از اقوام و ملل مسلم و غیر مسلم بدون قانون زندگی نمی توانند بکنند.
اهالی فرنگستان بعضی اطوار و آداب دول مشرقیبان را به وحشی گری و نادانی و بی علمی نسبت می دهند و وضع دول اروپا را به تربیت ومدنیت و انسانیت می شمارند. اگر انصاف را به دقت همراه کنیم خواهیم دید وضع حالیه اروپائیان با حالت وحشیان افریقا فرقی ندارد زیرا که از يك طرف وحشی گری نسبت به سابق کم، بلکه معدوم شده . و لكن از طرف دیگر وحشیگری بسیار وحشتناکی در میان دول اروپ شایع و ظاهر شده است .و اگر به حقوق خودشان راضی هستند و مقصودشان رفاه حال عمومی است ، پس چرا این قدرها به قوت جنگی و قهر و استیلای خود می افزایند و نام آن را حقوق می گذارند، و کرور کرور مخلوق خدا را بی جهت و به واسطه پیروی و تأسیس به خیالات نفسانی خود فدا می کنند . دولت ایران نیز لازم است در حفظ حقوق خود مساعی جمیله به کار ببرد و برای خود از دولت خارجه دوستان و یاران معین نماید. دولتين روس و انگلیس حق همسایگی با ایران دارند ولی حقد وحسد ایشان به یکدیگر، دولت ایران را به سخت ترین حالتي افکنده است .
.... دشمنان مذهب اسلام ...اغلب ممالک اسلام را تصاحب نموده اند و تا جان دارند منتهای مواظبت و اهتمام را در تفرقه انداختن ما بین مسلمین به عمل خواهند آورد و رسوخ ظاهری و باطنیه و معنویه خود را در منع حصول سرعت اسلامیان به مقصود به کار خواهند برد .... غلو همت ملت غیور فرانسه شباهت تامه به اهالی ایران دارد با هر دولتی که طرف شده اند طالب نيك نامی بوده اند نه تقلب و بدنامی. نزديك است به واسطه افتتاح بانك در ایران مسکوکات ایران از طلا و نقره بکلی در عوض مال التجاره های قلب و مصنوعی فرنگستان از میان برود. چندی نمی گذرد به واسطه زیادی خرج و کمی دخل دولت محتاج به اولین قرض از اروپائیان خواهد شد .
....افسوس در باریان با این وضع که دیده می شود این قرض را از همسایگان به سخت ترین شروط می گیرند بطوری که لكه آن تا انقراض عالم از روی اهالی ایران به هیچ آب و تاب پاك نمی شود ....زوری که امروزه سبب اقتدار و شوکت دول اروپا است و وجهة ترقی ایشان شده است این فقره ممكن نمی شود مگر آنکه تلاش نموده طوایف مختلفی را که در ایران سکنی دارند در خیر و شر وطن عموما با هم شريك و سهیم نمایند .
شريك و سهیم نمی شوند مگر آنکه قلم آزادی بدهند و در نشر معارف و تأسیس 177
مدارس جد بلیغ نمایند و برای بار آوری در خت مساوات بیشتر از همه چیز واجب است ... بر طبق قوانین عادلانه مال و مکنت جمیع تبعه بلا تفاوت و بدون توفير وملاحظه مصون از تعرض داخله و خارجه باشد .آن وقت خود دولت در دائر نمودن بانك و ایجاد کارخانجات و کشیدن خطوط راههای آهن از مکنت و ثروت اهالی وطن محتاج به دیگران نخواهد شد ....يقين دارد اکثری به روح پیر غلام لعنت خواهند فرستاد که دشمن اسلام و اسلامیان بوده ام ، این غلام به هیچ وجه از آنها شکایت ندارد، ایران و ایرانیان را به آنها گذاشتم و گذشتم، چون عرایضم را نمی فهمند و خیالاتم را درک نمی کنند آنچه می خواهند بگویند .
اعقاب و اخلاف ماها در زمان آینده خواهند فهمید که ایشان مسلمان بوده اند یا من که در ترقی ابنای وطن مثل شهداء في سبيل الله مادام العمر جهاد می کردم که اقتدار و عظمت اسلام و اسلامیان را بدین وسایط نگذارم پا مال شود. حال از آستان اقدست مسئلت می نمایم به عرایض بی غرضانه این پیر غلام عطف نظر بنمایند، نزديك است روح خود را تقدیم درگاه احدیت نموده به فرمان ( یا ایها النفس المطمئنة ارجعي الى ربك) سرافراز آمده از این عالم فانی بدون تأسف و ندامت اعمال ناشایسته در گذرد . (۱۳۰۶)
نام نيك مرحوم مستشارالدوله به واسطه این مكتوب تا ابد باقی است .
کاتب این نامه حسن علی خان امیر نظام گروسی بوده است.
برای آشنائی نسبی افکار مستشار الدوله رجوع فرمایید به مطلب« جناب ناصرالدین شاه بالاخره قانون یا بی قانونی؟ » در همین صفحه.

منبع: ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش سعیدی سیرجانی، 1357، تهران ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران بخش اول، تلخیصی از صفحات صص172 -177، تحت عنوان « صورت مکتوب مرحوم مستشارالدوله | صاحب كتاب يك كلمه به مرحوم مظفرالدین شاه در زمان ولایت عهد آن مرحوم سنه ۱۳۰۶ که به توسط حسن علی خان امیر نظام نوشته است»