دیوان دولتشاه
پیرو یادداشت قبلی تحت عنوان " محمد علی میرزا دولتشاه پسر بزرگ و ارشد فتحعلی شاه قاجار " باید گفت که وی شاعری توانا نیز بود، پس در این یادداشت اشاره ای کوتاه به دیوان دولتشاه حاوی سروده های وی خواهد شد.
محمد علی میرزا دولتشاه در کنار فعالیتهای مربوط به حکمرانی، به سرودن شعر نیز اشتغال داشته است.چنانچه دیوانی از او باقی مانده که ظاهرا خلق آن را در زمان حکومتش در کرمانشاه یعنی در طول ۱۷ سال انجام داده است.
ابوالقاسم حالت در کتاب «شاهان شاعر» می نویسد: «یکی از فرزندان فتحعلی شاه که در نزد او بسیار عزیز بود، در فارس، عراق و کرمانشاه، فرمانروایی می کرد و نظم لرستان را برقرار ساخت و یاغیان آن حدود را مطیع نمود. تخلص شعری او دولت بود.
به نقل از منابع مدون، طبع لطیف و روح بلندی داشته و در عین حال مردی جدی و تابع قوانین شرع و عرف بوده است. با این حال به پیشرفت، آبادانی و فرهنگ نیز اعتقاد تام داشته است. به طوری که نوشته اند اولین دستگاه چاپ را حداقل در غرب ایران، او به کشور وارد و بکار انداخته است .به همین دلیل مقر حکومت وی در کرمانشاه، محل تجمع شعرا،عرفا واهل فضل گردید. از جمله ، طایر شیرازی، بسمل کرمانشاهی و میرزا تقی علی آبادی صاحب دیوان می توان نام برد.
دیوان محمد علی میرزا دولتشاه ( مذکور در فوق)، دیوانی مشتمل بر چهار هزار بیت شعر است شامل غزلیات ، مثنویات، قصاید، مراثی و رباعیات . چندین نسخه خطی تاریخی از دیوان دولتشاه یا دیوان دولت، در کتابخانه های مجلس شورای اسلامی ایران، کتابخانه ملی ایران، کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد و کتابخانه ملک در تهران موجود است.
دیوان دولتشاه طبق مدارک موجود یکبار در سال ۱۳۲۰ هجری قمری توسط محمد حسین کتابفروش خویی و با کتابت سید علی شریفی شیرازی از طریق چاپ سنگی تکثیر شده است. این دیوان ظاهرا در نوبت دیگری در سال ۱۳۳۴ هجری قمری با کتابت حسینقلی قاجار به تعداد محدود از طریق چاپ سنگی، تکثیر مجدد شده است. تا اینکه در سال ۱۳۶۸ شمسی توسط انتشاراتی، «سلسله نشریات ما» تعداد یکهزار نسخه از دیوان دولتشاه تحت عنوان «دیوان دولتشاه قاجار» به چاپ رسید.
چنین به نظر می رسد که این دیوان در ادوار گذشته مورد استفاده قرار می گرفته،جالب توجه اینکه نسخه منحصر بفردی تحت عنوان «غزلیات دولتشاهی» در کتابخانه ملی ایران وجود دارد که به نظر می آید همان نسخه خطی سید علی شریفی شیرازی بوده ولی بعدها به صورتی صحافی و تغییر عنوان یافته است. نسخ ترکیبی دیگری نیز از دیوان دولتشاه در کتابخانه های کشور دیده شده است.
چنین به نظر میرسد که دولتشاه از طبع لطیف و ظریفی برخوردار بوده . آنجا که می گوید:
خدا رحمی دهد صیاد ما را //که گاهی بشنود فریاد ما را
طریق عشق هزاران فرسنگ است//که پای عقل به فرسنگ اولش لنگ است
پای همت گر نباشد سست در سیر و سلوک//در میان مسجد و میخانه چندان راه نیست
او هیچگاه تسلیم زمانه نشد و دل به روزگار و سفره الوانش نبست:
ای آنکه بسته ای به ثبات زمانه دل //غافل مشو که قاعده روزگار چیست
در کلیه نسخ موجود دیوان دولتشاه یا دیوان دولت، ابتدا مقدمه ای که اندکی با یکدیگر اختلاف دارند، ذکر شده و سپس قصیده بلند «طایر شیرازی، که با بیت: «ای کتاب مستطاب ای فکرت شه را بیان» شروع می شود، آورده شده است
دیوان دولتشاه شامل بخشهای مختلف ،غزلیات، مثنویات، قصاید، مراثی و رباعیات است.
بخش اول که قسمت اعظم دیوان دولتشاه را تشکیل می دهد حاوی غزلیات است. این غزلیات عاشقانه و ساده وفارغ از دلبستگی و وابستگی های زمانه است. محمد علی میرزا در غزل «دولت» تخلص و تغزل می کرده و لذا در انتهای کلیه غزلهای او بیتی است که حافظ وار یا شبیه غزلیات حافظ ازنام «دولت» استفاده شده است. در این دیوان، دویست و هفتاد و هشت غزل درج شده است. کلیه غزلیات نیز جهت سهولت دسترسی هم در فهرست و هم چنین در متن کتاب دارای شماره می باشند. ذکر این نکته ضروریست که تقدم و تأخر غزلیات در این دیوان با چند استثناء همان است که در اکثر نسخ خطی قدیمی رعایت شده است. برخی غزلیات که ناهماهنگ با سایر غزلیات دیده شد، حذف و جای برخی دیگر نیز عوض شده است. ضمنا اگر نکته ابهامی در برخی از لغات در غزلیات مختلف دیده شد، با مقایسه اکثر نسخ خطی و چاپی دیوان، مناسب ترین انتخاب و عند اللزوم معنی آن نیز در زیر نویس آورده شده است.
بخش دوم دیوان دولتشاه اختصاص به مثنویات دارد. ۱۸ مثنوی ، مطالب این بخش را تشکیل می دهد. برخی مثنوی ها در اکثر نسخ خطی دارای عنوان می باشند ولی برای یکدست شدن این بخش با سایر بخش ها، عناوین را حذف و مثنوی ها شماره گذاری شده است.
بخش سوم دیوان را، قصاید تشکیل می دهد. ۱۱ قصیده در این بخش جای داده شده است. ذکر این نکته ضروریست که در کلیه نسخ خطی و چاپی دیوان دولتشاه بخش قصائد قبل از غزلیات آورده شده است.
بخش چهارم مراثی ،شامل بیست و چهار مرثیه بلند و کوتاه در مورد ائمه اطهار و مناسبت های مذهبی است .مرثیه ها همگی شماره گذاری شده اند و برای برگزاری مناسبت های مذهبی اهل بیت، مناسب می باشند.
بخش پنجم ،این مرد بزرگ تاریخ ایران متأسفانه در دوران عمر کوتاه خود(۳۷ سال ) با غم جانکاه از دست دادن فرزند نیز مواجه بوده است. هفت مرثیه در این مورد سروده که در بخش پنجم دیوان تحت عنوان «در سوگ فرزند» آورده شده است. به هر صورت طبع لطيف سراینده در لابلای این اشعار، ملموس و قابل توجه است.
بخش ششم دیوان حاضر مثل کلیه نسخ خطی و چاپی دیوان دولتشاه اختصاص به رباعیات دارد. رباعیات نیز در این دیوان برای متحدالشکل شدن با سایر بخش ها، شماره گذاری شده و مشتمل بر شصت رباعی می باشد. رباعی «دیوانه» دولتشاه مشهور خاص و عام است:
از سینه تنگم دل دیوانه گریزد // دیوانه عجب نیست که از خانه گریزد من از دل و دل از من دیوانه گریزان // دیوانه ندیدم که ز دیوانه گریزد.
دیوان دولتشاه مذکور در فوق، در سال ۱۲۹۴و به همت آقای دکتر طهماسب محتشم دولتشاهیکه از اخلاف محمد علی میرزا هستند تدوین و به جامعه فرهنگی کشور تقدیم شده است.
منبع :خلاصه ای کوتاه از مقدمه دیوان دولتشاه. به قلم مصحح.