. اولین باری که در کتابها به اسم تهران بر می خوریم به مناسبت نام یکی از فقهای ایران ابوعبدالله محمد بن حماد الطهراني الرازی است که چون تهرانی رازی می گفته اند و رازی یعنی اهل «ری» پیداست که این دانشمند، اهل همین تهران بوده و او در حدود یکهزار ویکصدو پنجاه سال پیش از این در گذشته است ..
در گذشته تهران يك دهکده در حومه شهر ری بوده و چون هوای تهران بهتر از هوای ری بوده است پس تهران تقریبا ییلاق شهرری بوده .از قراین پیداست «ری » شهری بسیار بزرگ و یکی از بزرگترین شهرهای ایران و شاید جهان آن روز بوده . که حدود 820 سال قبل توسط مغولها ویران گردید.
پیش از فتنه مغول تهران ۱۲ محله داشته و پیداست که قصبه نسبتا بزرگی بوده است .
به نظر می آید که مردم تهران هم از کشتار معروف | مغولها در امان نبوده اند و عده ای برای حفظ جان خود به گودالهائی پناه برده اند زیرا پس از فتنه مغول عده ای از مردم تهران در غارها زندگی می کردند . و شاید گودالهای خاکی که در زمانی نه چندان دور که عده ای از تنگدستان جنوب شهر بازن و | بچه شان در آنجا منزل داشتند و به آنها گود فلان و گود فلان می گفتند ،مراد همان غارها باشد. یکی از دروازه های جنوب تهران هم که از قدیم به اسم دروازه غار معروف بود ،دروازه ای بود که این غارها را در بیرون آن ساخته بودند .
علیهذا تهران پس از خرابی ری و تا پیش از آنکه پایتخت شود منزلگاه - مسافران و کاروانها و بازرگانان شده بود و مسافرینی که از مشرق و مغرب و شمال و | جنوب در ایران سفر می کردند از اینجا می گذشتند . بهمین جهت در دوره تیموریان و صفویه منزلگاه بزرگی در تهران وجود داشت که دیوار نداشت و پادشاهان و شاهزادگان که از تهران می گذشتند در آنجافرود می آمدند .
شاه عباس در زمانی که اصفهان را پایتخت کرده بود چند بار به مازندران سفر کرد و راه سنگی از تهران به مازندران را ساخت. شاه عباس در این سفرها همیشه مدتی در تهران می ماند و در همان منزلگاه زندگی می کرد. شاه عباس در تهران خیابانی احداث کرده بود بنام چهارباغ که ظاهرا مانند چهارباغ اصفهان بوده و در آنجا قصری ساخته بود. گویا این قصر را در همان زمانی که در تهران بوده ساخته است و تا اوایل دوره قاجار آن قصر باقی بود ولی بعد آن را ویران کردند و ساختمانهای گلستان را به جای آن بنا کردند . به | نظر می رسد خیابان باب همایون امروز آخرین حد شمالی این چهارباغ بوده زیرا چنارهای بسیار کهن از زمان صفویه در این خیابان بود که آثاری از آنها تاکنون باقیست .
شاه طهماسب نیز بازاری در تهران ساخت همچنین به دستور اودیواری دور آبادی تهران کشیدند که یک فرسخ طول داشت. در این دیوار چهار دروازه و۱۱ برج ساخته بودند . که آثار این برجها تاصد و چهل پنجاه سال پیش هنوز باقی بود.
اولین مسافری که در سفرنامه خود اسمی از تهران برده «کلاویخو» سفیر اسپانیا در دربار پادشاهان مغولست که در حدود 630 سال پیش برای رفتن به دربار مغول در چین از تهران گذشته است .
نیز «پیترودلاواله» مسافر ایتالیائی که در حدود 300 سال پیش در زمان صفویه تهران را دیده می نویسد که تهران از کاشان بزرگتر بوده اما کمتر جمعیت داشته است . چیزی که جالبست اینست که چنارهای تهران توجه او را جلب کرده و به همین جهت تهران را شهر چنارها نام گذاشته است. «هربرت» مسافر انگلیسی که در۳۶۸ سال پیش یعنی نه سال پس از «پیترودلاواله» تهران را دیده می نویسد که این شهر سه هزار خانه داشته است .
افغانها نیز در زمان صفویه به تهران هجوم آوردند ،اعیان شهر با آنها زد و خورد کردند و عده ای از آنها کشته شدند. پس از آنکه افغانها به اصفهان حمله بردند مردم تهران اموال آنها را که در این جا گذاشته بودند غارت کردند و در این زمان انبار باروتی که در شهر بود آتش گرفت.
زمان نادر شاه نیز دولت در تهران املاکی داشته . زيرا نادر شاه املاك تهران را به پسرش رضاقلی میرزا واگذار کرد . و خبر دیگر از تهران ِ دوره نادر اینکه پس از کشته شدن نادر ، پسر دیگرش عادلشاه در ضمن زد و خوردهائی که با مخالفان خود می کرد به تهران پناه آورد اما در این شهر گرفتار شد و سلطنت او همینجا به پایان رسید .
از تهران دوره زندیه نیز در خبر است که زمانی که کریم خان زند در ایران سلطنت می کرد سرداران او با محمد حسن خان قاجار پدر آقا محمد خان در تهران جنگی کردند و در این زد و خورد محمد حسن خان کشته شد و سرش را بریده نزد کریم خان بردند . سال بعد که کریم خان وارد تهران شد سر محمد حسن خان را با احترام در شاه عبدالعظیم دفن کردند و يك سال بعد کریم خان دستور داد عمارتی در تهران بسازند که شامل دیوان خانه و حرم خانه باشد. هنوز در باغ گلستان در قسمت شمال غربی پیوسته به ساختمان موزه حیاط کوچکی هست که به «خلوت کریمخانی» معروف است و باقیمانده همان ساختمانهای زمان کریم خان است
تهران عصرفتحعلی شاه قاجاررا فرستادگان ناپلئون با جمعیتی حدود سی هزار نفر و 6 دروازه قید نمو ده اند.
در دوره ناصری چون جمعیت و آبادي تهران افزایش یافت ، برآن شدند که شهر تهران را از سمت دروازه شمیران یک هزار و هشتصد ذرع و از سه جانب دیگر از هر طرف یک هزار ذرع وسعت دهند و کفالت این امر را به عهده میرزا یوسف مستوفی الممالک و میرزا عیسی وزیر دارالخلافه موکول و چند نفر از مهندسین نیز مأمور تعیین حدود و طول و عرض خندق شدند،پس مقرر شد که طوری خندق را حفر کنند که شهر از آفت سیل مصون بماند. بنا بر این ،روز یکشنبه یازدهم شعبان [سال1284 قمري] در بیرون شهر در محاذي دروازه دولت، سراپرده شاه را برپا نموده، وزراء و شاهزادگان و حتی سفرای کشورهای دیگر دراین محل در زیر چادرها جمع آمده سلام عام منعقد گردید. بعد در جائی که طرح خندق را ریخته بودند، ناصرالدین شاه و بعد از او کامران میرزا کلنگی نقره ای به زمین زدند. ازآن پس مأمورین به حفر خندق مشغول گردیدند. و مسئولین متعهد شدند که سه ساله این کار تمام شود بطوریکه دور این شهر تخمینا سه فرسنگ و نیم خواهد شد و دوازده دروازه ساخته شود و ازاین روز شهر تهران موسوم به دارالخلافه ناصري گردید.
طرح توسعه شهر تهران سرانجام طی چهار سال اجراشد. حصارهاي قدیمی غیر از حصار ارگ، همه خراب شده و خندق قبلی را پرکردند و مسیر آن، سمت و سوي خیابانهاي وسیع و جدید را تعیین کرد. جاي خالی دروازه هاي قدیمی به گره گاههاي مهم شهر جدید تبدیل شد.در قسمت شمال، خندق جدید 1872 متر دورتر از دیوارهاي قدیمی به وجود آمده و از سه طرف دیگر شهر 1545 متر فاصله داشت.
به این ترتیب کل مساحت شهر جدید از حدود 12 کیلومتر مربع به 31 کیلومتر مربع و طول کل دیوارهاي حصار نیز از 5 به 18 کیلومتر افزایش یافت. اکنون به جاي چهار دروازه اولیه (و بعدها شش دروازه) در دیوارهاي قدیمی، 12 دروازه با طرحهاي
مختلف وجود داشت که همگی به زیبایی تمام کاشیکاري شده و پیرامون یک هشت ضلعی نامنظم با فاصله معین از یکدیگر قرار
گرفته بودند. تهران را به شکل هشت گوش در آوردند وچون پاریس که در آن زمان هنوز خندق و دیوار داشت در اطراف تهران نیز خندق کندند، دیوار ساختند و خندقهای سابق را پر کردند و دیوارها را برداشتند . چنانکه قسمت جنوبی میدان سپه را که ساختمان تلگرافخانه باشد در جائی که خندق را پر کرده اند بنا کردند. دروازه‌های دوازده‌گانه تهران عبارت بود: از دروازه خراسان، دروازه‌ شاه‌عبدالعظیم، دروازه‌ غار، دروازه گمرک، دروازه قزوین، دروازه بهجت‌آباد، دروازه دولت، دروازه شمیران، دروازه دوشان‌تپه، دروازه دولاب، دروازه باغشاه و دروازه چراغ برق.
دروازه‌های دوازده‌گانه تهران در سال ۱۳۰۹ شمسی در دوره شهرداری کریم آقا بوذرجمهری به بهانه این که شهر باید نوسازی شود ویران کردند.
منابع:
- سعید نفیسی گفتگوی خانوادگی در باره تهران قدیم، تهران :۱۳۵۳ .
- حسین شهیدی مازندرانی، «سرگذشت تهران»، تهران: راه مانا، 1383.
- مرآة البلدان ، محمدحسن خان اعتماد السلطنه ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌: ع‍ب‍دال‍ح‍س‍ی‍ن‌ ن‍وائ‍ی‌ و م‍ی‍ره‍اش‍م‌ م‍ح‍دث‌، ته‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ و چ‍اپ دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌ ‌‏‫، ۱۳۶۷.ج1
- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش دکتر محمداسماعیل رضوانی، تهران:دنیای کتاب،ـ۱۳۶۷.ج3