Qajarieh, Articles by Fatemeh Ghaziha
گزارشی است از فعالیت مدر سه دارالفنون در یک هفته از تاریخ شنبه دوازدهم لغایت پنجشنبه هفدهم صفر ۱۲۸۴ که ممهور به مُهر اعتضاد السلطنه وزیر علوم و رئیس مدرسه دارالفنون و همچنین جعفر قلیخان نیرالملک (لقب نیر الملک بعدها به وی اعطاشد) سرپرست دار الفنون است، در این گزارش نحوۀ حضور معلمین و متعلمین و طریقۀ تدریس و سؤال و جواب از شاگردان و سایر وقایع اتفاقیه دارالفنون از جمله بازدیدها وغیره ذکر شده است و به اطلاع ناصرالدین شاه نیز رسیده است. این تصویر، پرتره نقاشی‌شده اعتضادالسلطنه وزیر علوم و رئیس دارالفنون است. بالای تصویر نوشته شده است: «هو الله، شبیه نواب مستطاب... اشرف ارفع والا شاهزاده اعظم افخم اعتضادالسلطنه علی قلی میرزا وزیر علوم و تجارت و صنایع ،شهر ربیع الثانی ۱۲۸۴».
با آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه و صدارت میرزاتقی خان ، تحولات عمده‌ای در سیستم فرهنگی کشور پدید آمد . به این ترتیب که امیرنظام با سفرهای خود به روسیه (در زمان فتح علی شاه) و عثمانی (در زمان محمد شاه) و مشاهدۀ پیشرفتهای علمی آنها از نزدیک به وضوح در یافته بود که علت باز ماندن کشور از غافلۀ تمدن ، عدم وجود تشکیلات فرهنگی و موسسات علمی است، و تنها راه نجات، ایجاد این گونه مؤسسات در کشور است، زیرا با تجربیاتی که داشت دریافته بود که اعزام محصل به خارج وتکرار تجربه قائم مقام و حاجی میرزا آقاسی کارساز نخواهد بود ، پس در صدد بر آمد کانونی در مملکت برای تعلیم و تربیت ایجاد کند. 1 - ر. ک . محیط طباطبائی، محمد، دارالفنون و امیرکبیر (سخنرانی)، به نقل از کتاب امیرکبیر و دارالفنون ، به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو ص 186
بنابراین عزم خود را جزم نموده و با موافقت ناصرالدین شاه در اواخر سال 1266 میرزا رضای مهندس باشی را مأمور طرح نقشه وساختمان دارالفنون نمود. 2 ر. ک. یغمائی، اقبال، مدرسه دارالفنون، یغما، سال 22، شماره 3، ص144 و در همین حال نیز مسیو جان داوود را برای آوردن معلمینی از اطریش مأمور نمود. علت اینکه اطریش را برگزید این بود که در آن زمان بین اطریش و عثمانی دشمنی شدیدی وجود داشت واطریش سخت مایل بود که ایران را در مقابل عثمانی تقویت کند. 3 - به نقل از مرحوم دکتر رضوانی. مسیو جان داوود به اطریش رفت و با تمهیداتی که به عمل آورد با هفت تن معلم به ایران باز گشت. که اسامی آنها ازین قرار است:
بارون کومونوس( معلم پیاده)، اگوست کی ژیرو ( معلم توپخانه)، کولوسطی (معلم مهندسی)، مرو (معلم سواره نظام)، دکتر یاکوب ادوارد پولاک (معلم طب وجراحی)، چارنوطا (معلم علم معدن) و کوکاتی (معلم دواسازی) 4 ر . ک .اقبال آشتیانی، عباس، مستشار خارجی، یادگار، سال اول شماره دوم اما متأسفانه زمان ورود معلمین به تهران مصادف گشت با عزل امیر، و معلمین فرنگی در ورود با سردی دولتمردان مواجه شدند. اما مطابق دستور ناصرالدین شاه کار رها نشد و به هر روی ،در روز پنجم ربیع الاول یک صد نفر از اولادِ شاهزادگان و امرا و اعیان و رجال دولت توسط میرزا محمدعلی خان وزیر دول خارجه به مدر سه آمدند و بدین ترتیب در این روز دارالفنون افتتاح و تشریفات معمول به عمل آمد. 5 ر . ک .ا قبال آشتیانی، عباس، میرزا تقی خان امیر کبیر، به اهتممام ایرج افشار ص157.
زمانی که هنوز امیر برقرار بود و مقرر شده بود که هفت معلم از اطریش به ایران بیایند، بدیهی بود که این تعداد برای مدرسه‌ای که در نظر داشتند کفایت نمی کرد ، لذا امیر با درایتی که داشت، از میان اتباع فرنگی که در خدمت دولت بودند و هیأت مترجمان دولتی و ایرانیانی که در فرنگستان درس خوانده بودند کسانی را برای تدریس و یا مترجمی معلمان خارجی برگزید، از آن جمله بودند، سرهنگ مطراتسو ایتالیایی، دکتر شلیمر هلندی، ریشارخان فرانسوی، آندره نمساوی (اطریشی)، میرزا ملکم اصفهانی، میرزا محسن، میرزا عبد الرسول و تنی دیگر 6 ر . ک . آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، صص355-356 . به روی درزمان افتتاح دارالفنون و اولین رئیس دارالفنون میرزا محمدعلی خان بود، وی اولین وزیر امور خارجه ناصرالدین شاه هم نیز بود. و دلیل ریاست وی بر دارالفنون این بود که چون معلمان مدرسه بیشتر خارجی بودند وزیر خارجه مدرسه را تابع وزارت خارجه می‌دانست و ریاست خود را برآن تحمیل کرد ولی او بعد از سی چهل روز درگذشت وریاست به عزیزخان مکری آجودان باشی کل عساکر تحویل گشت. 7 ر. ک. یغمائی، اقبال، مدرسه دارالفنون، یغما، سال 22، شماره3 ص144 وی به همراه سایر وظایف خود گزارش دارالفنون را هم به صورت روزانه به اطلاع ناصرالدین شاه می‌رسانده است. اما چند سالی که گذشت، چون عزیزخان مکری به سمت زنجان ماموریت یافت اداره امور مدرسه به عهدۀ میرزا محمدخان امیر تومان گذاشته شد و پس ازوی این مهم به شاهزاده علیقلی خان اعتضادالسلطنه واگذار گردید. وی که پسر پنجاه و چهارم فتح علی شاه بود در سال 1274 به ریاست دارالفنون منصوب و یک سال بعد، در سال 1275 وزارت علوم نیز بر مسؤلیتش علاوه گردید، وی که مردی فاضل و دانشمند بود در صدد بر امد که عده ای از شاگردان تحصیلکرده دارالفنون را برای تکمیل علوم و فنون به اروپا بفرستد و چون این تصمیم مصادف شد با اعزام حسنعلی خان گروسی (امیر نظام) به سفارت مخصوص دربار فرانسه و انگلیس، اعتضادالسلطنه 42 نفر ازین محصلین را به ریاست عبدالرسول خان و به سر پرستی حسن علی خان گروسی روانه پاریس نمود. معروف است زمانی که این دانشجویان از فرنگ برمی گشتند وزیر علوم شخصا از آنها امتحان می‌گرفت و با آنها مصاحبه می‌نمود که اسناد آن موجود است، همچنین مرحوم بامداد حکایت جالبی درای رابطه نقل کرده است که ذکر آن در این مقوله نمی‌گنجد. 8 ر.ک. فاطمه قاضیها. دارالفنون، گنجینه تهران، 1368 صص125-127 زیرا مراد ازین نوشتار معرفی یک برگ گزارش دارالفنون است.
در این دوره گزارشات مدرسه دارالفنون معمولاً به صورت هفتگی و با مهر اعتضادالسلطنه و جعفر قلیخان نیرالملک (لقب نیرالملک بعدها به وی اعطا شد) سرپرست دار الفنون به اطلاع شاه می‌رسید. دراین گزارشها نحوۀ حضور معلمین و متعلمین و طریقۀ تدریس و سؤال و جواب ازشاگردان و سایر وقایع اتفاقیه دارالفنون از جمله بازدیدها وغیره ذکر می‌شده است. عنوان این گزارشها «روزنامه وقایع اتفاقیه مدرسه مبارکه دارالفنون» و گاهی«روزنامه مدرسه مبارکه دارالفنون» بوده است. ذیلاً متن یکی ازین گزارشها به اطلاع علاقمندان می‌رسد.

روزنامه وقایع اتفاقیه مدرسه مبارکه دارالفنون به تاریخ یوم
شنبه دوازدهم شهر صفر المظفر 1284 لغایت پنجشنبه هفدهم
شهر مزبور آنچه صورت وقوع یافته معروض می‌شود

میرزا کاظم معلم حکمت طبیعی هر روزه بر سبیل استمرار هر روزه یک ساعت از روز گذشته به مدرسه مبارکه حاضر شده از کتاب فیزیک در باب شرایط صحّت ترازو و قواعد متعلقه به شاهین و کفین و سنجیدن اوزان حقیقی اجسام و سقوط اجسام درس به شاگردان طب و پیاده و هندسه و طبیعی داده و قریب دو ساعت مراقب تعلیم درس بوده و بعد از ظهر نیز به شاگردان مخصوص خود از کتاب شیمی در خصوص [باریم] بریوم ،که یکی از اجسام مفرده فلزی است و از قبیل فلز متعلق به آهک است درس تعلیم نموده و طریقه ساختن و خواص این فلز را بیان نمود .
میرزا عبدالغفار [منجم باشی] معلم علم ریاضی همه روزه به مدرسه حاضر شده، از علم مثلثات، در قاعده استعمال جداول لگاریتم جیب و ظل و در ترتیب آن جداول درس به شاگردان خود داده و چند مسئله هم از علم هندسه و.. مذاکره نموده ، بعضی از شاگردان که در درس کوتاهی داشتند در صحن مدرسه مدت دو ساعت به قراول افتاده ،بعد مشغول تحصیل درس شدند.
میرزا رضا معلم طب به قرار ایّام گذشته به مدرسه آمده از کتاب تشریح عظام و اورام مجرای تنفس درس به شاگردان خود داده ، قریب دو ساعت ، مواظب درس بود، بعد مراجعت کرد.
محمود آقا معلم پیاده نظام، همه روزه به مدرسه مبارکه آمده، از درسهای گذشته از شاگردان سپرده خود سؤال کرد، که بعضی از آنها که خوب از عهده جواب برآمدند، نمره 19 و 17 وبرخی دیگر که در درس اهتمام و سعی نداشتند و غایب شده بودند، از قرار تفصیل است: شاگردانی که خوب از عهده سؤال برآمدند( محسن میرزا 20)، (حسن...19 )، ( میرزا عباس 17) و شاگردانیکه ...از درس نموده بودند (میرزا علی خان 13 و حاجی خان 18 [؟])
و از روز شنبه آینده از مشق باطالیان 9 bataillon به زبان فرانسه دسته پیاده نظام یا توپچی پیاده. و سایر درسها سؤال خواهد شد.
عالی جناب شیخ محمد صالح، معلم فارسی و عربی بعد از نماز جماعت از کتب فارسیه و عربیه درس به شاگردان خود داد.
موسیو کنستان از قواعد مشق نقاشی تعلیمی به شاگردان خود داده و دو نفر از شاگردان که در مشق اهتمام و سعی نموده و از عهده کشیدن تصویرات خوب برآمده بود نمره 16 که علامت ترقی است گرفتند.
موسیو ریشار معلم زبان انگلیسی، هر روزه بعد از ظهر به مدرسه آمده از کتاب گرامر و لغات انگلیسی درس به شاگردان تلگراف مُرس داده، مدت دو ساعت مشغول درس شده بود، بعد مراجعت کرد.
موسیو کارلیان معلم زبان فرانسه از کتاب حکایت و گرامر درس به شاگردان سپرده خود داده بعد از دو ساعت مراقبت مراجعت نمود.
محمدتقی خان معلم مکانیک از مقدمات زیست و حساب درس به شاگردان خود داد، دو نفر از شاگردان او که در تحصیل درس مسامحه داشت، در صحن مدرسه با تازیانه تنبیه شد.
محمدحسن میرزا از علم حساب به شاگردان طب درس داد و حاجی خان نیز به شاگردان نقاش درس در مسائل حساب تعلیم نمود.

 زیرنویس:

[سمت راست بالای صفحه] نقش مهر اعتضادالسلطنه [و عبارتی که احتمالاً خط اعتضادالسلطنه است بدین مضمون]: هو، روزنامه مدرسه از قراریست که عرض شد.
[سمت چپ پائین صفحه] نقش مُهر جعفر قلی خان [نیرالملک] [وعبارتی که احتمالاً خط جعفرقلی خان است، بدین مضمون]: هو، روزنامه مدرسه مبارکه دارالفنون از قراریست که عرض شده است. 10 منبع سند : سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، آرشیواسناد، اسناد بیوتات.، آلبوم شماره 11 ص 197 .

۱. - ر. ک . محیط طباطبائی، محمد، دارالفنون و امیرکبیر (سخنرانی)، به نقل از کتاب امیرکبیر و دارالفنون ، به کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو ص ۱۸۶
۲. ر. ک. یغمائی، اقبال، مدرسه دارالفنون، یغما، سال ۲۲، شماره ۳، ص۱۴۴
۳. - به نقل از مرحوم دکتر رضوانی.
۴. ر . ک .اقبال آشتیانی، عباس، مستشار خارجی، یادگار، سال اول شماره دوم
۵. ر . ک .ا قبال آشتیانی، عباس، میرزا تقی خان امیر کبیر، به اهتممام ایرج افشار ص۱۵۷.
۶. ر . ک . آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، صص۳۵۵-۳۵۶
۷. ر. ک. یغمائی، اقبال، مدرسه دارالفنون، یغما، سال ۲۲، شماره۳ ص۱۴۴
۸. ر.ک. فاطمه قاضیها. دارالفنون، گنجینه تهران، ۱۳۶۸ صص۱۲۵-۱۲۷
۹. bataillon به زبان فرانسه دسته پیاده نظام یا توپچی پیاده.
۱۰. منبع سند : سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، آرشیواسناد، اسناد بیوتات.، آلبوم شماره ۱۱ ص ۱۹۷ .
مجله بخارا،شماره 101،مرداد-شهریور 1393 صص 35 -40
چهارشنبه ۷ مرداد ۱۳۹۴ ساعت ۱۲:۰۴