.....فتحعلی شاه سخت برآشفت و دستور ادامه جنگ را صادر کرد. عباس میرزا به شاه نوشت: «دیگر دیر شده است،جز صلح چاره نیست.پس عباس میرزا مصمم شد همه چیز را امضاء کند.شکستی بسیار سنگین بر کشورمان تحمیل گردیدکه سال‌ها دولتمردان در پی جمع‌آوری و تهیه مبالغ مربوط به غرامت جنگ بودند، و سنگینی بار این فشار بر روی شانه‌های نحیف ملت رنجدیده ایران بود.
مذاکره و مصالحه (عهد نامه ترکمان چای )
در هنگامه جنگهای دوم ایران و روس ، زمانی روسها از هر نظر بر لشکریان ایران پیشی گرفته بودند، پیشنهاد مذاکره و مصالحه روسها را عباس میرزا پذیرفت و به بهرام میرزا که در این زمان در حدود خوی بود، نوشت که خود برای مصالحه به اردوی روسیه خواهد رفت (آرشیو وزارت امور خارجه ایران، 1243ق.، آلبوم 3: برگ 15). از آن سوی، وزیرمختار انگلیس که به اقتضای مصالح دولت متبوع خود مصمم شده بود که مصالحه را تسریع کند، با عباس‌میرزا وارد گفتگو شد. ضمناً عباس میرزا در نامه‌ای که برای پاسکویچ فرستاد، از او برای آنکه مصالحه را انسب دانسته است، قدردانی کرد (قائم‌مقامی، ۱۳۵۸: 110). قائم‌مقام هم موافقت خود را با این عبارت که: «این مصالحه خیر هر ۳ دولت است»، به مکدانلد اعلام داشت (قائم‌مقامی، 1358: 112). ژنرال روس دهخوارقان (آذرشهر) را به‌عنوان محل مذاکره تعیین کرد و عباس میرزا، قائم‌مقام، میرزا محمدعلی و میرزا مسعود انصاری به آنجا رفتند. پاسکویچ و سایر همراهان او با تواضع به استقبال نائب‌السلطنه آمدند و مذاکرات با حضور هیئت ایرانی و پاسکویچ، گریبایدوف، ابرسکف و چند تن دیگر آغاز شد (انصاری، 1349: 68). در این انجمن، پاسکویچ خواهان واگذاری ایالات ایروان، نخجوان، ماکو، طالش و مغان و پرداخت۲۰ کرور اشرفی به روسیه شد(غنی و آشتیانی، ۱۳۲3: 21). در ادامه مذاکره، و با تلاش هیئت ایرانی پاسکویچ به ۱۵ کرور تومان و تصرف ایالات شمال ارس راضی شد، اما فتحعلی شاه از این پیشنهاد سخت برآشفت و دستور تجهیز قوا را برای ادامه جنگ صادر کرد (لاچینی، 1326: 18-17). عباس میرزا طی نامه‌ای در این زمینه به شاه نوشته بود: «دیگر دیر شده است، دیگر نمی‌توانیم جنگ کنیم جز صلح کردن چاره نیست. از طرفی تقاضا کرد مکدونالد سفیر انگلیس با قائم‌مقام به تهران برود تا شاه را وادار کنند به تقاضاهای روسیه تن در دهد. پاسکویچ قبول کرد ،زیرا بنا به دستور امپراطور مایل بود که زودتر صلح برقرار شود (نفیسی، 1372: 151-152). البته پاسکویج از اینکه با سپاهیانش پیش برود و به تهران نزدیک شود، باکی نداشت. اما به دلایل متعدد از جمله تیرگی روابط روسیه با عثمانی، ادامه جنگ را به مصلحت کشورش نمی‌دانست. بنابراین، برای تهران چنین پیغام فرستاد: «یا ارسال فوری کرورهای معهود و یا ادامه جنگ». سرانجام پس از گفتگوهای طولانی، عباس میرزا مصمم شد همه چیز را امضاء بکند، اما تقاضا کرد ماده‌ای در عهدنامه بگنجانند که وی را به ولیعهدی شناخته باشند. ، این شرط عباس میرزا که هیچ ضرری برای روسیه نداشت، پذیرفته شد . در نیمه جمادی‌الاخر 1243 نامه‌ای از فتحعلی شاه به پاسکویچ رسید، شاه نوشته بود که برای استحکام دوستی، ابوالحسن خان وزیر خارجه را که از برگزیده‌ترین مردان دربار است، به دهخوارقان می‌فرستد. پاسکویچ به امپراطور می‌نویسد که پاسخ من به ابوالحسن خان چه اینجا بیاید و چه در تبریز، کوتاه خواهد بود: یا جنگ و یا پول. فردای آن روز پاسکویچ فرستاده شاه را به خود خواند و دستور داد طرح عهدنامه صلح را که عباس میرزا امضاء کرده بود، برایش بخوانند و به او گفت یک کلمه آن عوض نخواهد شد (نفیسی، 1372: 164-155). از طرفی مکدانلد، سفیر انگلیس در تهران برای حفظ منافع انگلستان، به دربار فتحعلی شاه شتافت و شاه غضبناک را به پرداخت ۱۰ کرور تومان غرامت راضی کرد (لاچینی، 1326: 19-18). آنگاه به‌کوشش وی مقررگردید تا دور مذاکرات صلح در قریه ترکمان‌چای آغاز گردد. از طرف دولت ایران، عباس میرزا، قائم‌مقام و میرزا ابوالحسن خان وزیر امور خارجه و از طرف روسها پاسکویچ، گریبایدوف و افسران ستاد وی شرکت داشتند. دکتر جان مک‌نیل، پزشک سفارت انگلیس نیز به‌عنوان ناظر در مذاکرات شرکت کرد (نفیسی،1372 1372: 164-165). به هر روی، پس از مذاکرات طولانی مبلغ غرامت، همان‌طور که مکدانلد قول داده بود،۱۰ کرور تومان (پانصد هزار تومان) تعیین شد و مقرر گردید که دولت ایران این مبلغ را قبل از امضای معاهده به روسها بپردازد. طراح و نویسنده پیش‌نویس قرارداد ترکمان‌چای الکساندر گریبایدوف بود (نوایی، 1369: 2/271). وی در مذاکرات ترکمان‌چای فعالانه شرکت داشت و همانا تمام شرایط عهدنامه را او تهیه و تنظیم کرده و شکل بخشیده بود (عبدالله¬یف، 1356: 204). فتحعلی شاه با آنکه هنوز از پرداخت غرامت ناخشنود بود، بی‌درنگ ۶ کرور تومان نقد از خزانه خود فرستاد تا معاهده صلح به امضاء برسد (غنی و آشتیانی، 1323: 22)، ضمناً به عباس میرزا اعلام کرد که باید ۵ کرور آن به‌عنوان انعام و یک کرور به‌رسم مساعده و وام به روسها تلقی گردد ( قائم‌مقام فراهانی، ]بی‌تا[: 41-40). به هر حال، در ۵ شعبان ۱۲۴۳ق./ ۲۱ فوریه ۱۸۲۸م. عهدنامه ترکمان‌چای مشتمل بر یک مقدمه و ۱۶ فصل به امضای عباس میرزا نائب‌السلطنه و میرزا ابوالحسن خان ایلچی، وزیر امور خارجه ایران و نمایندگان روسیه رسید . چند عهدنامه جداگانه دیگر نیز برای تفسیر و تتمیم عهدنامه اصلی نوشته و به آن الحاق شد که عبارت بودند از:
- عهدنامه تجارت در باره امور بازرگانی، قضایی (از جمله قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون) و امور اتباع دو طرف شامل ۹ فصل
- عهدنامه تشریفات ایلچیان و سفیران
- عهدنامه مربوط به غرامات و سرحدات، شامل تفسیر فصل ششم و چهارم عهدنامه ترکمان‌چای، مشتمل بر یک مقدمه و ۶ فصل و یک نتیجه
به‌موجب عهدنامه ترکمان‌چای، رود ارس مرز میان دو کشور شد؛ عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر منحصراً به روسیه واگذار گردید؛ دولت ایران ملزم شد از مجازات حکام و امیران ایرانی که به روسها پیوسته بودند، خودداری کند و به دولت روسیه اجازه دهد در نقاط شمالی ایران به تأسیس کنسولگری بپردازد؛ در مقابل، دولت روسیه سلطنت عباس میرزا و اولاد او را پس از فتحعلی شاه به رسمیت شناخت (مهدوی، 1364: 226).
دوره دوم جنگهای ایران و روس طولانی نشد (1243-1241ق.) و اما شکستی بسیار سنگین بر کشورمان تحمیل گردید که افزون بر از دست دادن بخش وسیعی از خاک وطن، سال‌های متمادی دولتمردان در پی جمع‌آوری و تهیه مبالغ مربوط به غرامت جنگ و همچنین تحمل مواد دیگر عهدنامه ترکمان‌چای از جمله کاپیتولاسیون بودند که سنگینی بار این فشار بر روی شانه‌های نحیف ملت رنجدیده ایران قرار داشت.
منبع : [خلاصه ای کوتاه از ]: فاطمه قاضیها ، مذاکرات معاهده ترکمان چای
و پرداخت غرامات جنگ در طول سلطنت سه پادشاه، تهران ،اسفند 1401 ، فصلنامه روابط خارجی، با همکاری انجمن دیپلماسی ایران، صص 101 -122.دوره 24 شماره 93
در هنگامه جنگهای دوم ایران و روس ، زمانی روسها از هر نظر بر لشکریان ایران پیشی گرفته بودند، پیشنهاد مذاکره و مصالحه روسها را عباس میرزا پذیرفت و به بهرام میرزا که در این زمان در حدود خوی بود، نوشت که خود برای مصالحه به اردوی روسیه خواهد رفت (آرشیو وزارت امور خارجه ایران، 1243ق.، آلبوم 3: برگ 15). از آن سوی، وزیرمختار انگلیس که به اقتضای مصالح دولت متبوع خود مصمم شده بود که مصالحه را تسریع کند، با عباس‌میرزا وارد گفتگو شد. ضمناً عباس میرزا در نامه‌ای که برای پاسکویچ فرستاد، از او برای آنکه مصالحه را انسب دانسته است، قدردانی کرد (قائم‌مقامی، ۱۳۵۸: 110). قائم‌مقام هم موافقت خود را با این عبارت که: «این مصالحه خیر هر ۳ دولت است»، به مکدانلد اعلام داشت (قائم‌مقامی، 1358: 112). ژنرال روس دهخوارقان (آذرشهر) را به‌عنوان محل مذاکره تعیین کرد و عباس میرزا، قائم‌مقام، میرزا محمدعلی و میرزا مسعود انصاری به آنجا رفتند. پاسکویچ و سایر همراهان او با تواضع به استقبال نائب‌السلطنه آمدند و مذاکرات با حضور هیئت ایرانی و پاسکویچ، گریبایدوف، ابرسکف و چند تن دیگر آغاز شد (انصاری، 1349: 68). در این انجمن، پاسکویچ خواهان واگذاری ایالات ایروان، نخجوان، ماکو، طالش و مغان و پرداخت۲۰ کرور اشرفی به روسیه شد(غنی و آشتیانی، ۱۳۲3: 21). در ادامه مذاکره، و با تلاش هیئت ایرانی پاسکویچ به ۱۵ کرور تومان و تصرف ایالات شمال ارس راضی شد، اما فتحعلی شاه از این پیشنهاد سخت برآشفت و دستور تجهیز قوا را برای ادامه جنگ صادر کرد (لاچینی، 1326: 18-17). عباس میرزا طی نامه‌ای در این زمینه به شاه نوشته بود: «دیگر دیر شده است، دیگر نمی‌توانیم جنگ کنیم جز صلح کردن چاره نیست. از طرفی تقاضا کرد مکدونالد سفیر انگلیس با قائم‌مقام به تهران برود تا شاه را وادار کنند به تقاضاهای روسیه تن در دهد. پاسکویچ قبول کرد ،زیرا بنا به دستور امپراطور مایل بود که زودتر صلح برقرار شود (نفیسی، 1372: 151-152). البته پاسکویج از اینکه با سپاهیانش پیش برود و به تهران نزدیک شود، باکی نداشت. اما به دلایل متعدد از جمله تیرگی روابط روسیه با عثمانی، ادامه جنگ را به مصلحت کشورش نمی‌دانست. بنابراین، برای تهران چنین پیغام فرستاد: «یا ارسال فوری کرورهای معهود و یا ادامه جنگ». سرانجام پس از گفتگوهای طولانی، عباس میرزا مصمم شد همه چیز را امضاء بکند، اما تقاضا کرد ماده‌ای در عهدنامه بگنجانند که وی را به ولیعهدی شناخته باشند. ، این شرط عباس میرزا که هیچ ضرری برای روسیه نداشت، پذیرفته شد . در نیمه جمادی‌الاخر 1243 نامه‌ای از فتحعلی شاه به پاسکویچ رسید، شاه نوشته بود که برای استحکام دوستی، ابوالحسن خان وزیر خارجه را که از برگزیده‌ترین مردان دربار است، به دهخوارقان می‌فرستد. پاسکویچ به امپراطور می‌نویسد که پاسخ من به ابوالحسن خان چه اینجا بیاید و چه در تبریز، کوتاه خواهد بود: یا جنگ و یا پول. فردای آن روز پاسکویچ فرستاده شاه را به خود خواند و دستور داد طرح عهدنامه صلح را که عباس میرزا امضاء کرده بود، برایش بخوانند و به او گفت یک کلمه آن عوض نخواهد شد (نفیسی، 1372: 164-155). از طرفی مکدانلد، سفیر انگلیس در تهران برای حفظ منافع انگلستان، به دربار فتحعلی شاه شتافت و شاه غضبناک را به پرداخت ۱۰ کرور تومان غرامت راضی کرد (لاچینی، 1326: 19-18). آنگاه به‌کوشش وی مقررگردید تا دور مذاکرات صلح در قریه ترکمان‌چای آغاز گردد. از طرف دولت ایران، عباس میرزا، قائم‌مقام و میرزا ابوالحسن خان وزیر امور خارجه و از طرف روسها پاسکویچ، گریبایدوف و افسران ستاد وی شرکت داشتند. دکتر جان مک‌نیل، پزشک سفارت انگلیس نیز به‌عنوان ناظر در مذاکرات شرکت کرد (نفیسی،1372 1372: 164-165). به هر روی، پس از مذاکرات طولانی مبلغ غرامت، همان‌طور که مکدانلد قول داده بود،۱۰ کرور تومان (پانصد هزار تومان) تعیین شد و مقرر گردید که دولت ایران این مبلغ را قبل از امضای معاهده به روسها بپردازد. طراح و نویسنده پیش‌نویس قرارداد ترکمان‌چای الکساندر گریبایدوف بود (نوایی، 1369: 2/271). وی در مذاکرات ترکمان‌چای فعالانه شرکت داشت و همانا تمام شرایط عهدنامه را او تهیه و تنظیم کرده و شکل بخشیده بود (عبدالله¬یف، 1356: 204). فتحعلی شاه با آنکه هنوز از پرداخت غرامت ناخشنود بود، بی‌درنگ ۶ کرور تومان نقد از خزانه خود فرستاد تا معاهده صلح به امضاء برسد (غنی و آشتیانی، 1323: 22)، ضمناً به عباس میرزا اعلام کرد که باید ۵ کرور آن به‌عنوان انعام و یک کرور به‌رسم مساعده و وام به روسها تلقی گردد ( قائم‌مقام فراهانی، ]بی‌تا[: 41-40). به هر حال، در ۵ شعبان ۱۲۴۳ق./ ۲۱ فوریه ۱۸۲۸م. عهدنامه ترکمان‌چای مشتمل بر یک مقدمه و ۱۶ فصل به امضای عباس میرزا نائب‌السلطنه و میرزا ابوالحسن خان ایلچی، وزیر امور خارجه ایران و نمایندگان روسیه رسید . چند عهدنامه جداگانه دیگر نیز برای تفسیر و تتمیم عهدنامه اصلی نوشته و به آن الحاق شد که عبارت بودند از:
- عهدنامه تجارت در باره امور بازرگانی، قضایی (از جمله قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون) و امور اتباع دو طرف شامل ۹ فصل
- عهدنامه تشریفات ایلچیان و سفیران
- عهدنامه مربوط به غرامات و سرحدات، شامل تفسیر فصل ششم و چهارم عهدنامه ترکمان‌چای، مشتمل بر یک مقدمه و ۶ فصل و یک نتیجه
به‌موجب عهدنامه ترکمان‌چای، رود ارس مرز میان دو کشور شد؛ عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر منحصراً به روسیه واگذار گردید؛ دولت ایران ملزم شد از مجازات حکام و امیران ایرانی که به روسها پیوسته بودند، خودداری کند و به دولت روسیه اجازه دهد در نقاط شمالی ایران به تأسیس کنسولگری بپردازد؛ در مقابل، دولت روسیه سلطنت عباس میرزا و اولاد او را پس از فتحعلی شاه به رسمیت شناخت (مهدوی، 1364: 226).
دوره دوم جنگهای ایران و روس طولانی نشد (1243-1241ق.) و اما شکستی بسیار سنگین بر کشورمان تحمیل گردید که افزون بر از دست دادن بخش وسیعی از خاک وطن، سال‌های متمادی دولتمردان در پی جمع‌آوری و تهیه مبالغ مربوط به غرامت جنگ و همچنین تحمل مواد دیگر عهدنامه ترکمان‌چای از جمله کاپیتولاسیون بودند که سنگینی بار این فشار بر روی شانه‌های نحیف ملت رنجدیده ایران قرار داشت.
منبع : [خلاصه ای کوتاه از ]: فاطمه قاضیها ، مذاکرات معاهده ترکمان چای
و پرداخت غرامات جنگ در طول سلطنت سه پادشاه، تهران ،اسفند 1401 ، فصلنامه روابط خارجی، با همکاری انجمن دیپلماسی ایران، صص 101 -122.دوره 24 شماره 93
شنبه ۲۸ مهر ۱۴۰۳ ساعت ۲:۴۷
