فرهاد میرزا معتمد الدوله عموی ناصرالدین شاه بود که درزمان ناصرالدین شاه حکومتهای لرستان، خوزستان و، بختیاری ، کردستان ، همدان ، عضویت دارالشورای کبری دولتی و حکومت فارس را در رزومه خود دارد، در اولین سفرفرنگستان ناصرالدین شاه به فرنگ در تهران بود و در حقیقت نایب السلطنه . معتمدالدوله که در سال ۱۲۹۲ عازم سفر حج گردید ،سفرنامه ای از خود باقی گذاشت که براساس آن می توان گفت که از مناطق ذیل عبور و طی طریق کرده است:
ازتهران به انزلی و سپس در مسیر از بادکوبه ، گنجه ، تفلیس،اسکندریه ،مصر و سوئز،عبور کرده تا به مدینه و مکه معظمه فرود آمده و اعمال حج را انجام داده است .مطلب انتخابی نگارنده بازدید وی از کانال سوئز است ، که عربها به سوئز السویس می گفته اند، معتمد الدوله همه جا سویس نوشته و مصحح کتاب هم همه جا چون معتمد الدوله سویس قید نموده اند، ولی نگارنده برای سلیس شدن این متن کوتاه از سوئز استفاده کرده ام. به هرحال معتمدالدوله از مصر به قصد بازدید از کانال سوئز خارج می شود و دنباله ماجرا را که بازهم توسط نگارنده ساده و مختصر شده چنین شرح می دهد:
روز پنجشنبه پنجم ذی القعده ۱۲۹۲ :
چهار ساعت و نیم از دسته گذشته به واگون نشستیم. تمام تجار ایرانی آمده ،خیال داشتند تا سوئز به مشایعت بیایند، من راضی نشدم. مستشار زراعت مصر و قونسول دولت ایران و قونسول اسکندریه تا سوئز همراه بودند. یک ساعت و نیم به غروب مانده وارد سوئز شدیم که شش ساعت راه آمدیم ولی بقدر سه ربع در محطه (ایستگاه قطار) معطل شدیم چون راه یکی است مبادا در راه واپور دیگر برسد تا خبر تلگرافی بگیرد و روانه شود.
سوئز در شرق مصر واقع شده است و به خط مسقیم از مصر تا سوئز هفتاد میل راه است. نفوس سوئز بقدر دوازده هزار است. از بندرهای قدیم است. در سوئز سیب و پرتقال به سله(سبد چوبی) و جوال( کیسه پشمی) می فروشند و یا اسباب یخ سازی کمپانی فرنگی می فروشند. از این جا تا پِرت سعید کانال جدید را باز کرده اند.القصه، در ورود منزل حسن بیک محافظ سوئز،با یک دسته سرباز ایستاده تعظيم تظا می کردند. حسن پاشا تا این جا همراه بود. از حسن بیگ کیفیت کِشتی را پرسیدم که به جده می رود. هیچ نمی دانست که چنین کشتی در لنگرگاه است. حسن پاشا خجالت کشید، عذر خواست که این محافظ شهر است، کار بحری با دیگری است. اسم اورا پرسیدم، گفت: حسن. چنان دانستم که به ادب لقب خود را ذکر نکرد، گفتم «حسن پاشا هستید؟»گفت: « هنوز پاشا نشده ام ، بیگ هستم.»
لقب بیگی و پاشائی از دولت عنایت می شود. به نظر من خیلی مرد صاف و صادق آمد. هفت سال است محافظ سوئز است. به گرمای سوئز و خرمای بلبيس قناعت کرده و سی سال است که نوکری می کند، هنوز پاشا نشده و از کشتی آقای خودش در لنگرگاه خبر ندارد که کی می رود و کی می آید.
کشتی نمسه هم که کمپانی در اسلامبول نوشته داد و تعیین کرد که در روز پنجم دسامبر در سوئز حاضر می شود که ششم دسامبر برود ،تخلف کرد. شرکاء او گفتند: « مست بوده که چنین چیزی نوشته. اگر دهم دسامير حاضر شود خیلی خوب است » : امروز دو رأس فیل بزرگ برای خدیو مصر آورده بودند که از کشتی در آوردند تا به مصر ببرند. از برای موزه خواسته است. در سوئز در خانه احمد افندي منزل داشتیم که وزیر تجارت برزیل و دولت ایران است. بسیار جوان عبوس تندمزاجی است. نوکرها به رفتن کشتی راضی شدند که آن جا نباشند.
روز یکشنبه ششم ذی القعده :در سوئز توقف شد، کاغذهای تهران و عريضه حضور مبارک اعليحضرت شاهنشاهی را نوشته و میرزا حسن به کشتی رفت که خبر بیاورد. بعدازظهری که دریا َمد کرد به حسن بیگ گفتم واپور کوچکی حاضر کند که به تماشای کانال برویم. این دریای احمر که قديما بحر القلزم و بحرالنوبه می گفتند مثل دریای عمان جزر و مد دارد. وجه تسمیه بحرالاحمر[دریای سرخ] از آن است که مرجان در این دریا است و یک قسم ماهی دارد که به شکل مربع است و لون او قرمز است و خال های فیروزه ای دارد. سنگ های قعر دریا غالبا قرمز است. در سبب جزر و مد در میان حکما اختلاف بسیار است. هرچه هست از تاثیر ماه است. چون قمر از مشرق طلوع کند تا وصول او به دایره نصف النهار آب دریا به ساحل شدن آغاز کند که او را مَد گویند. همین که از وسط السماء گذشت تا غروب قمر، آب دریا به پس شدن شروع کند که او را جزر گویند. همچنين از غروب تا تحت الارض باز به ساحل شدن گیرد که مَد است و از تحت الارض تا طلوع، باز به پس شدن شروع کند که جزر است. در شبانه روز دو بار به حالت مد و دو بار به حالت جزر است. هر یکی تقریبا شش ساعت است. در تقویم های فرنگی جزر و مد را ثبت می کنند که برای سفاین و زورق ها درحرکت و سکون زحمت نباشد.
در خلیج سوئز جزر و مد محسوس است. خود دریای احمر هم علاوه بر جزر و مد از هلال تا بَدر شدن ماه حرکت خاصی از جنوب به شمال دارد و از بدر تا محاق حرکت خاصی از شمال به جنوب دارد. این حرکت، خاصه از «باب المندب» تا به جزیره شدوان است .
القصه دوساعت به غروب مانده به تماشای کانال رفتم. عرض کانال به اختلاف از چهل متر فرانسوی تا صد متر است. عمق کانال از بیست و شش فوت انگلیسی تا بیست و نه فوت است که تقريبا هشت و نه ذرع است. طول کانال از سوئز تا "پرت سعید" هشتاد و پنج میل انگلیسی است و تا اسماعیلیه که نصف راه است چهل و چهار میل است. در اسماعیلیه آب به صحرا افتاده بحيره کوچکی است که هشت میل طول است. ازدهنه کانال در میان دریا تا لنگرگاه سوئز علامات گذاشته اند که کشتی ها از میان آن ها بگذرد. قرار است همین که آفتاب غروب کرد در کانال اگر واپور باشد لنگر بیندازد مبادا با کشتی دیگر تصادم کند. شكل فردینان دو لیسپس- مهندس فرانسوی را که این کانال را کنده است از مفرغ ریخته بالای سنگی در لنگرگاه سوئز گذاشته اند که از کانال که در می آیند مواجه سفاین است. افتتاح این امر خطیر و کبیر که کمپانی فرانسه میلیون ها خرج کرده و دریاها را به یکدیگر متصل کرده به تاریخ دوازدهم شعبان المعظم سنه یک هزار و دویست و هشتاد و شش هجری مطابق هفدهم نوامبر سنه یک هزار و هشتصد و شصت و نه مسیحی انگلیسی بود. اغلب شاهزادگان فرنگستان و امپراطور اطریش، زوجه امپراطور فرانسه ناپلئون سیم به تماشا رفتند و جشن عظیم آنجابرپا کردند. الحق هرچه کردند سزاوار بود.
القصه، بقدر هزار ذرع در کنار رفته بودیم که حسین بیگ کپیتان گفت: «اذن بدهید برگردیم، یک واپور بزرگ از دور پیدا شد که به سوئز می آید، مبادا به ما صدمه برسد.» به تعجیل واپور کوچک را برگردانیده به لنگرگاه سوئز رفتیم. در آن جا واپورهای خدیو حاضر بودندو عسگرها را دیدم که به واپور حمل می کردند که امشب بروند.....
روز دوشنبه هفتم ذی القعده :بالخير والعافيه صبحی حمام رفتم که دیگر تا مکه معظمه حمام نیست......
- کانال سوئز دریای مدیترانه را به بحر احمر یا دریای سرخ متصل می کند .
منبع : سفرنامه حج فرهاد میرزا معتمدالدوله ، تصحیح و تحشیه غلامرضا طبا طبائی،موسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ ،صص۱۲۰-۱۲۳