دختران ناصرالدین شاه تعدادی در نوزادی و خردسالی در گذشتند ،ولی آنها که زندگی کردند و آنچه مولف بدان دست یافت 16 نفر بودند. این دختران به ترتیب تاریخ تولد معرفی شدند و تا آنجا که مقدور بود در این کتاب به اسناد و شرح زندگانی آنها پرداخته شد.
معرفی کتاب
فاطمه قاضیها، دختران ناصرالدین شاه(شرح حال و اسناد)،
تهران : نشر گویا،اسفند 1399 ، 476ص
حاوی 114 قطعه تصویر
ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسله قاجار، درتاریخ 22 ذیقعده 1264 در حالی که بیش از هفده سال نداشت در تهران رسماً تاجگذاری کرد . وی در طول زندگانی 66 ساله خود صاحب فرزندان زیادی شد، که البته تعدادی از آنها در نوزادی و خردسالی از دست رفتند.
دختران ناصرالدین شاه هم که موضوع کتاب حاضر است ، تعدادی در نوزادی و خردسالی در گذشتند ،ولی آنها که زندگی کردند و آنچه نگارنده بدان دست یافت 16 نفر بودند ، یک نفر هم همان طور که در متن کتاب اشاره شده از زن فرنگی و در نوجوانی دیده شده که نگارند موفق به یافتن مطلبی درین مورد نگردید.
این 16 نفر شاهزاده خانم به ترتیب تاریخ تولد معرفی شدند و تا آنجا که مقدور بود به اسناد و شرح زندگانی آنها پرداخته شد، آنها که در زمان حیات ناصرالدین شاه به ثمر رسیدند بعضی زندگی افسانه ای داشتند. مثل عصمت الدوله و آنها که بعد از قتل ناصرالدین شاه نشو و نما کردند بعضا در فقر و تنگدستی به سر می بردند.
اولین این دخترها فخرالملوک بود ،فخرالملوک در هنرهای نقاشی،منبت‌کاری و خطاطی مهارت داشت وخوش سلیقگی او زبانزد بود. او شعرنیزمی‌سرودو فخری تخلص می‌کرد، او همسر حاکم قم بود. دومین دختر ناصرالدین شاه ،عصمت الدوله ،دختری بسیار نازپرورده بود.چون مادرش تاج الدوله شاهزاده واز زنان متشخص درباربود، وی در دوران سلطنت پدر عروس ثروتمند ترین مرد ایران شد و نقل شده که در تاریخ ایران یا بهتر است گفته شود در دوره قاجار، اولین کسی است که در بانکهای خارج از کشور حساب ارزی داشته، عصمت الدوله نیز بعد از ازدواج یک زندگی رؤیائی با 22 نفر خدمه و..و..داشت.
سومین دختر ناصرالدین شاه که او هم، از زندگی پر ماجرائی برخوردار بوده ،بانوی عظمی ، خواهر اعیانی ظل السلطان است، وی با نوه عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه به نام ابوالفتح خان صارم الدوله ازدواج کرد ، ظل السلطان با صارم الدوله خصومت داشت تا جائی که اورا به قتل رساند، این موضوع و سایر موارد مربو ط به بانوی عظمی 38 صفحه از کتاب حاضر را در بر می گیرد که بجز موارد مذکور در فوق حاوی مطالبی مانند خاطرات ناصرالدین شاه از شرح عروسی پسران بانوی عظمی با دختران ظل السطان در یک روز ، خراب کردن خانه بانوی عظمی در جریان انقلاب مشروطه ، اختلافات ملکی و اسناد مربوط و غیره می باشد.
چهارمین دختر ناصرالدین شاه ضیاء السلطنه بود، که وی را در سال 1291،در حالی که هنوز بیست سال نداشت،به عقد و ازدواج امام جمعه درآوردند. مطالب مربوط به ضیاء السلطنه 34 صفحه از کتاب حاضر را در بر می گیرد که حاوی مطالبی است از قبیل: شرح عروسی او به روایت ناصرالدین شاه ،شرحی از احوال همسرش سیدزین العابدین ظهیرالاسلام امام جمعه وقت تهران، و غیره. لازم به توضیح است که در دوره قاجار سه نفراز دختران شاه ملقب به ضیاء السلطنه بودند ، اولی " شاه بیگم ضیاء السلطنه " دختر فتحعلی شاه، دومی همین ضیاء السلطنه دختر ناصرالدین شاه و سومی " زهراخانم ضیاء السلطنه، دختر امام جمعه و (نوه ناصرالدین شاه ).وی همسر مرحوم دکترمحمدمصدق بود. که در این کتاب هر 3 ضیاء السلطنه معرفی شدند .
پنجمین دختر ناصرالدین شاه والیه نام داشت، که مادرش هما خانم مشهور به والی زاده بود، 10 صفحه از کتاب حاضر مربوط به والیه است، . از مطالب جالب مربوط به والیه که در کتاب درج گردیده است،شرح مراسم عقدکنان والیه به روایت و دستخط پدر است.
ششمین دختر ناصرالدین شاه که در این مجموعه معرفی شده است، افسرالدوله است که بجز مرگ دختر خردسالش نسبت به بقیه زندگیش از فراز و نشیب کمتری برخوردار بوده است. وی خواهرتنی فخرالملوک بود که درسال ۱۲۸۶ به عقدابوالفتح میرزا مؤیدالدوله ،پسر ارشد سلطان مراد میرزا فاتح هرات درآمد. بعضی از مواردی که در مورد افسرالدوله در کتاب حاضر درج شده، عبارتند از :
گزارش مراسم خواستگاری افسرالدوله ، و امور مربوط به جهیزیه وی و سایر دختران ناصرالدین شاه که تحت عنوان سندشماره یک در همان بخش درج شده است. شرح عروسی افسرالدوله به روایت ناصرالدین شاه، ،بست نشینی شاهزاده خانم بخاطر عزل شوهرش،و غیره مجموعه مطالب مربوط به این دختر شاه را درین کتاب شامل می شود.
تومان‌آغا فخرالدوله،دختر هفتم و فرزند دهم ناصرالدين‌شاه ،درسال 1278 ه .ق از خازن‌الدوله همسرگرجي و صيغه‌اي‌ناصرالدين‌شاه ديده‌به جهان‌گشود.این دختر بسیار مورد علاقه ناصرالدین شاه و زندگیش بسیار کوتاه و غم انگیز بود. وي از محارم پدر بود، بسياري از يادداشتهايي كه از ناصرالدين‌شاه برجاي مانده با خط زيباي فخرالدوله به رشتۀ تحريردرآمده، 54 صفحه ازین کتاب مربوط به فخرالدوله است که سخن از عشق او به جوانی نه چندان مورد توجه شاه و درباریان بوده است ، بخشی از اشعار فخرالدوله و همچنین سرگذشت همسر او از موارد قید شده در این شرح حال است ، ازین گذشته متن بازنویسی شده، تعداد 38 سند حاوی مکاتبات ناصرالدین شاه و فخرالدوله ، همچنین نحوه مرگ غم انگیز او ، اعلامیه وفات و..و... در کتاب درج شده است.
دختر هشتم ناصرالدین شاه توران آغا فروغ الدوله است. وی که بعدها ملقب به ملکه ایران شد، خواهر تنی فخر الدوله و از یک مادر بودند. همسر او ميرزا علي خان ظهيرالدّوله،ازسلسلة‌دراويش‌نعمت‌الهي‌بود. شرح حال و اسناد فروغ الدوله نسبت به 15 خواهر دیگر صفحات بیشتری ازین کتاب را اشغال کرده است (76 ص) و دلیل آن اسناد بیشتری است که از وی بر جا مانده است . وی علاوه بر مکاتباتی که با ناصرالدین شاه داشته در جریان مشروطیت وقایع تهران را برای همسرش که در رشت و غیره به سر می برده قلمی کرده است، از جمله یورش به منزل مسکونی او و غارت اموالش و غیره. در این مبحث شرحی هم از زندگی ظهیرالدوله و اولاد آنها نیز آمده است. و اشعاری از هردونفر درج شده است.
نهمین دختر زهراخانم ایران الملوک،افتخارالسلطنه است که در سال 1298 قمری یعنی 15 سال قبل از قتل ناصرالدین شاه پا به عرصه گیتی نهاد .مادرش لیلی خانم یوشی از زنان موردعلاقه ناصرالدین شاه بود، وی ابتدا با پسردائی خود میرزاابراهیم خان انتظام الدوله ازدواج کردولی چندسال بعدبا وجود چهارفرزند از او جدا و زندگی عاشقانه ای با نظام ا لسلطان آغاز کرد،که آن نیز دیری نپائید. شرح حال همسران افتخار السلطنه و همچنین ماجرای داستانهای عاشقانه وی از دیگر مطالب مندرج در کتاب است.او وخواهرش تاج السلطنه از موافقان مشروطه وعضو « انجمن حریت نسوان»بودند.
اخترالدوله دختر دهم نیز از شاهزادگان معروف قاجاری بود و علت آن ازدواج با عزیز السلطان یا ملیجک دردانه و عزیز کرده ناصرالدین شاه بود.مطابق نوشته های مورخین اخترالدوله از زیبائی مثال زدنی بهره مند بود. وی بعد از ترور ناصرالدین شاه از ملیجک جدا و به همسری ارشدالدوله(معروف به علی گاردی) که مبتنی بر علاقه طرفین بود در آمد.از مطالب جالب مربوط به اخترالدوله خاطره ناصرالدین شاه از شیرینی خوران او،و شرح عقدکنان او به روایت اعتماد السلطنه است . وی هنوز به چهل سالگی نرسیده بود که درگذشت. شرح حال همسر ان او "عزیز السلطان "و ارشدالدوله که ضد مشروطه بود و همین طور اسنادی در این ارتباط از دیگر مطالب درج شده در این شرح حال است .
یازدهمین فرح السلطنه دختریکی اززنان صیغه ای ناصرالدین شاه به نام مرجان خانم ترکمانیه بود.دوازدهمین دختر،زهراتاج السلطنه متولد 1301 قمری،یکی ازدخترا ن شاخص و مشهور ناصرالدین شاه بود که دردوره خودش و درجریان مشروطه به عنوان یک زن درباری نقشی مؤثرداشته است.از مطالب مربوط به این شاهزاده در کتاب حاضر می توان به مراسم عروسی خودش، ازدواج نافرجام او، معلمش،معایب مظفرالدین شاه و دربارش و فعالیتهای اجتماعی وی اشاره کرد. اسناد تاج السلطنه نیز حاوی مواردی از خواهش و تمنای وی از رئیس الوزرای وقت برای برقراری مستمری برای او جهت پرداخت بدهی هایش ورهایی از تنگدستی و گرسنگی است. هر چند که وی زنی مدرن و ترقی خواه بود و برای حقوق زنان فعالیت می کرد ولی نحوۀ حضورش در اجتماع به ترتیبی بود که پای بند به امور اخلاقی نبود.و بالاخره صفحات اخرین (397 الی433 ) کتاب دختران ناصرالدین شاه به مطالبی هرچند اندک در مورد آخرین دختران او که در اواخر سلطنت شاه متولد شده بودند،اختصاص یافته است. آنها به ترتیب عبارتند از :
شرف السلطنه که سیزدهمین دختر بود، در سال 1303 ه.ق از خدیجه خانم معروف به اصفهانی کوچکه و بعدها ملقب به وقارالدوله متولدشد(صص397 – 413 )؛ چهاردهمین از اولاد اناث ناصرالدین شاه،خدیجه ناصری، عزالسلطنه متولد 1306 هجری ،مادرش بالا خانم ملقب به محبوب السلطنه از زنان صیغه ای بود .در زمانی که ناصرالدین شاه به قتل رسید عزالسلطنه خردسال و هفت ساله بود، پانزدهم و شانزدهم عبارت بودند از قدرت السلطنه و عزیز السلطنه ،که اولی متولد 1308 از قمر تاج خانم مشهور به زیقوله بود. عزیزالسلطنه آخرین دختر ناصرالدین شاه قاجار است. که بعد از قتل پدر متولد شد، این دختر در حالیکه بیش از پانزده سال نداشت در تنگدستی در گذشت.سرگذشت و اسناد او مجموعا 10 صفحه پایانی کتاب را در بر می گیرد. و بالاخره با فهرست عمومی اعلام و فهرست تصاویر، کتاب به انتها می رسد.
فاطمه قاضیها، دختران ناصرالدین شاه(شرح حال و اسناد)،
تهران : نشر گویا،اسفند 1399 ، 476ص
حاوی 114 قطعه تصویر
ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسله قاجار، درتاریخ 22 ذیقعده 1264 در حالی که بیش از هفده سال نداشت در تهران رسماً تاجگذاری کرد . وی در طول زندگانی 66 ساله خود صاحب فرزندان زیادی شد، که البته تعدادی از آنها در نوزادی و خردسالی از دست رفتند.
دختران ناصرالدین شاه هم که موضوع کتاب حاضر است ، تعدادی در نوزادی و خردسالی در گذشتند ،ولی آنها که زندگی کردند و آنچه نگارنده بدان دست یافت 16 نفر بودند ، یک نفر هم همان طور که در متن کتاب اشاره شده از زن فرنگی و در نوجوانی دیده شده که نگارند موفق به یافتن مطلبی درین مورد نگردید.
این 16 نفر شاهزاده خانم به ترتیب تاریخ تولد معرفی شدند و تا آنجا که مقدور بود به اسناد و شرح زندگانی آنها پرداخته شد، آنها که در زمان حیات ناصرالدین شاه به ثمر رسیدند بعضی زندگی افسانه ای داشتند. مثل عصمت الدوله و آنها که بعد از قتل ناصرالدین شاه نشو و نما کردند بعضا در فقر و تنگدستی به سر می بردند.
اولین این دخترها فخرالملوک بود ،فخرالملوک در هنرهای نقاشی،منبت‌کاری و خطاطی مهارت داشت وخوش سلیقگی او زبانزد بود. او شعرنیزمی‌سرودو فخری تخلص می‌کرد، او همسر حاکم قم بود. دومین دختر ناصرالدین شاه ،عصمت الدوله ،دختری بسیار نازپرورده بود.چون مادرش تاج الدوله شاهزاده واز زنان متشخص درباربود، وی در دوران سلطنت پدر عروس ثروتمند ترین مرد ایران شد و نقل شده که در تاریخ ایران یا بهتر است گفته شود در دوره قاجار، اولین کسی است که در بانکهای خارج از کشور حساب ارزی داشته، عصمت الدوله نیز بعد از ازدواج یک زندگی رؤیائی با 22 نفر خدمه و..و..داشت.
سومین دختر ناصرالدین شاه که او هم، از زندگی پر ماجرائی برخوردار بوده ،بانوی عظمی ، خواهر اعیانی ظل السلطان است، وی با نوه عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه به نام ابوالفتح خان صارم الدوله ازدواج کرد ، ظل السلطان با صارم الدوله خصومت داشت تا جائی که اورا به قتل رساند، این موضوع و سایر موارد مربو ط به بانوی عظمی 38 صفحه از کتاب حاضر را در بر می گیرد که بجز موارد مذکور در فوق حاوی مطالبی مانند خاطرات ناصرالدین شاه از شرح عروسی پسران بانوی عظمی با دختران ظل السطان در یک روز ، خراب کردن خانه بانوی عظمی در جریان انقلاب مشروطه ، اختلافات ملکی و اسناد مربوط و غیره می باشد.
چهارمین دختر ناصرالدین شاه ضیاء السلطنه بود، که وی را در سال 1291،در حالی که هنوز بیست سال نداشت،به عقد و ازدواج امام جمعه درآوردند. مطالب مربوط به ضیاء السلطنه 34 صفحه از کتاب حاضر را در بر می گیرد که حاوی مطالبی است از قبیل: شرح عروسی او به روایت ناصرالدین شاه ،شرحی از احوال همسرش سیدزین العابدین ظهیرالاسلام امام جمعه وقت تهران، و غیره. لازم به توضیح است که در دوره قاجار سه نفراز دختران شاه ملقب به ضیاء السلطنه بودند ، اولی " شاه بیگم ضیاء السلطنه " دختر فتحعلی شاه، دومی همین ضیاء السلطنه دختر ناصرالدین شاه و سومی " زهراخانم ضیاء السلطنه، دختر امام جمعه و (نوه ناصرالدین شاه ).وی همسر مرحوم دکترمحمدمصدق بود. که در این کتاب هر 3 ضیاء السلطنه معرفی شدند .
پنجمین دختر ناصرالدین شاه والیه نام داشت، که مادرش هما خانم مشهور به والی زاده بود، 10 صفحه از کتاب حاضر مربوط به والیه است، . از مطالب جالب مربوط به والیه که در کتاب درج گردیده است،شرح مراسم عقدکنان والیه به روایت و دستخط پدر است.
ششمین دختر ناصرالدین شاه که در این مجموعه معرفی شده است، افسرالدوله است که بجز مرگ دختر خردسالش نسبت به بقیه زندگیش از فراز و نشیب کمتری برخوردار بوده است. وی خواهرتنی فخرالملوک بود که درسال ۱۲۸۶ به عقدابوالفتح میرزا مؤیدالدوله ،پسر ارشد سلطان مراد میرزا فاتح هرات درآمد. بعضی از مواردی که در مورد افسرالدوله در کتاب حاضر درج شده، عبارتند از :
گزارش مراسم خواستگاری افسرالدوله ، و امور مربوط به جهیزیه وی و سایر دختران ناصرالدین شاه که تحت عنوان سندشماره یک در همان بخش درج شده است. شرح عروسی افسرالدوله به روایت ناصرالدین شاه، ،بست نشینی شاهزاده خانم بخاطر عزل شوهرش،و غیره مجموعه مطالب مربوط به این دختر شاه را درین کتاب شامل می شود.
تومان‌آغا فخرالدوله،دختر هفتم و فرزند دهم ناصرالدين‌شاه ،درسال 1278 ه .ق از خازن‌الدوله همسرگرجي و صيغه‌اي‌ناصرالدين‌شاه ديده‌به جهان‌گشود.این دختر بسیار مورد علاقه ناصرالدین شاه و زندگیش بسیار کوتاه و غم انگیز بود. وي از محارم پدر بود، بسياري از يادداشتهايي كه از ناصرالدين‌شاه برجاي مانده با خط زيباي فخرالدوله به رشتۀ تحريردرآمده، 54 صفحه ازین کتاب مربوط به فخرالدوله است که سخن از عشق او به جوانی نه چندان مورد توجه شاه و درباریان بوده است ، بخشی از اشعار فخرالدوله و همچنین سرگذشت همسر او از موارد قید شده در این شرح حال است ، ازین گذشته متن بازنویسی شده، تعداد 38 سند حاوی مکاتبات ناصرالدین شاه و فخرالدوله ، همچنین نحوه مرگ غم انگیز او ، اعلامیه وفات و..و... در کتاب درج شده است.
دختر هشتم ناصرالدین شاه توران آغا فروغ الدوله است. وی که بعدها ملقب به ملکه ایران شد، خواهر تنی فخر الدوله و از یک مادر بودند. همسر او ميرزا علي خان ظهيرالدّوله،ازسلسلة‌دراويش‌نعمت‌الهي‌بود. شرح حال و اسناد فروغ الدوله نسبت به 15 خواهر دیگر صفحات بیشتری ازین کتاب را اشغال کرده است (76 ص) و دلیل آن اسناد بیشتری است که از وی بر جا مانده است . وی علاوه بر مکاتباتی که با ناصرالدین شاه داشته در جریان مشروطیت وقایع تهران را برای همسرش که در رشت و غیره به سر می برده قلمی کرده است، از جمله یورش به منزل مسکونی او و غارت اموالش و غیره. در این مبحث شرحی هم از زندگی ظهیرالدوله و اولاد آنها نیز آمده است. و اشعاری از هردونفر درج شده است.
نهمین دختر زهراخانم ایران الملوک،افتخارالسلطنه است که در سال 1298 قمری یعنی 15 سال قبل از قتل ناصرالدین شاه پا به عرصه گیتی نهاد .مادرش لیلی خانم یوشی از زنان موردعلاقه ناصرالدین شاه بود، وی ابتدا با پسردائی خود میرزاابراهیم خان انتظام الدوله ازدواج کردولی چندسال بعدبا وجود چهارفرزند از او جدا و زندگی عاشقانه ای با نظام ا لسلطان آغاز کرد،که آن نیز دیری نپائید. شرح حال همسران افتخار السلطنه و همچنین ماجرای داستانهای عاشقانه وی از دیگر مطالب مندرج در کتاب است.او وخواهرش تاج السلطنه از موافقان مشروطه وعضو « انجمن حریت نسوان»بودند.
اخترالدوله دختر دهم نیز از شاهزادگان معروف قاجاری بود و علت آن ازدواج با عزیز السلطان یا ملیجک دردانه و عزیز کرده ناصرالدین شاه بود.مطابق نوشته های مورخین اخترالدوله از زیبائی مثال زدنی بهره مند بود. وی بعد از ترور ناصرالدین شاه از ملیجک جدا و به همسری ارشدالدوله(معروف به علی گاردی) که مبتنی بر علاقه طرفین بود در آمد.از مطالب جالب مربوط به اخترالدوله خاطره ناصرالدین شاه از شیرینی خوران او،و شرح عقدکنان او به روایت اعتماد السلطنه است . وی هنوز به چهل سالگی نرسیده بود که درگذشت. شرح حال همسر ان او "عزیز السلطان "و ارشدالدوله که ضد مشروطه بود و همین طور اسنادی در این ارتباط از دیگر مطالب درج شده در این شرح حال است .
یازدهمین فرح السلطنه دختریکی اززنان صیغه ای ناصرالدین شاه به نام مرجان خانم ترکمانیه بود.دوازدهمین دختر،زهراتاج السلطنه متولد 1301 قمری،یکی ازدخترا ن شاخص و مشهور ناصرالدین شاه بود که دردوره خودش و درجریان مشروطه به عنوان یک زن درباری نقشی مؤثرداشته است.از مطالب مربوط به این شاهزاده در کتاب حاضر می توان به مراسم عروسی خودش، ازدواج نافرجام او، معلمش،معایب مظفرالدین شاه و دربارش و فعالیتهای اجتماعی وی اشاره کرد. اسناد تاج السلطنه نیز حاوی مواردی از خواهش و تمنای وی از رئیس الوزرای وقت برای برقراری مستمری برای او جهت پرداخت بدهی هایش ورهایی از تنگدستی و گرسنگی است. هر چند که وی زنی مدرن و ترقی خواه بود و برای حقوق زنان فعالیت می کرد ولی نحوۀ حضورش در اجتماع به ترتیبی بود که پای بند به امور اخلاقی نبود.و بالاخره صفحات اخرین (397 الی433 ) کتاب دختران ناصرالدین شاه به مطالبی هرچند اندک در مورد آخرین دختران او که در اواخر سلطنت شاه متولد شده بودند،اختصاص یافته است. آنها به ترتیب عبارتند از :
شرف السلطنه که سیزدهمین دختر بود، در سال 1303 ه.ق از خدیجه خانم معروف به اصفهانی کوچکه و بعدها ملقب به وقارالدوله متولدشد(صص397 – 413 )؛ چهاردهمین از اولاد اناث ناصرالدین شاه،خدیجه ناصری، عزالسلطنه متولد 1306 هجری ،مادرش بالا خانم ملقب به محبوب السلطنه از زنان صیغه ای بود .در زمانی که ناصرالدین شاه به قتل رسید عزالسلطنه خردسال و هفت ساله بود، پانزدهم و شانزدهم عبارت بودند از قدرت السلطنه و عزیز السلطنه ،که اولی متولد 1308 از قمر تاج خانم مشهور به زیقوله بود. عزیزالسلطنه آخرین دختر ناصرالدین شاه قاجار است. که بعد از قتل پدر متولد شد، این دختر در حالیکه بیش از پانزده سال نداشت در تنگدستی در گذشت.سرگذشت و اسناد او مجموعا 10 صفحه پایانی کتاب را در بر می گیرد. و بالاخره با فهرست عمومی اعلام و فهرست تصاویر، کتاب به انتها می رسد.
چهارشنبه ۲۷ اسفند ۱۳۹۹ ساعت ۱۱:۴۶
