نگاهی کوتاه به عهدنامه ایران و عثمانی(1238 ه.ق )

دوران حکومت فتحعلی شاه دومین پادشاه قاجار یکی از سرنوشت سازترین و ناگوارترین دوران تاریخ ایران است(۱۲۵۰-۱۲۱۲ قمری). کشور ایران دراین دوره حتی با وجود درایت رجالی چون میرزا ابوالقاسم قائم مقام و ولیعهدی مانند عباس میرزا نائب السلطنه ،نتوانست از تأثیر سیاست های سودجویانه کشورهای روس و انگلیس و حتی فرانسه در امان بماند و در نتیجه دچار حوادث متعددی گشت که به ترتیب مهمترین آنها عبارتند:
1) جنگ های اول ایران و روس که منجر به عهدنامه گلستان در سال ۱۲۲۸ (ه. ق) شد. ۲) جنگ ایران و عثمانی و به دنبال آن معاهده بین دو دولت در سال ۱۲۳۸ (ه. ق).
۳) جنگ های دوم ایران و روس منجر به معاهده ترکمانچای در سال 1243(ه. ق).
این یادداشت، در باره عهدنامه ای است که بین ایران و عثمانی، بعد از جنگی که در فاصله سال های « 1236-38» بین دوکشور رخ داد، انعقاد یافته است.
فتحعلی شاه در یکی از نامه هایش این جنگ کوتاه مدت را تشبیه می کند به «شعله خاری که به تندی سرکشی کند و بزودی خاموشی پذیرد «و یا پریشانی جزئی که چند روزی در حدود مملكتين حادث شد». (1)
آنچه موجب بروز این جنگ گردید دلایل پیچیده و گسترده ای بود که از تاریخچه روابط دو کشور و همچنین ارتباطات دو دولت با دول استثمارگر سرچشمه می گرفت. دلایلی که تفصيل آنها در این مقوله نمی گنجد پس در این مختصر تنها به مهمترین عامل آن(2 ) یعنی تحریکات روسیه تزاری پرداخته می شود:
جنگ ایران و عثمانی نتیجه مستقیم و منطقی عهدنامه گلستان است. سرشکستگی و خفتی که از این جنگ دامنگیر ایرانیان و شخص عباس میرزا شد موجب گردید تا برای ترمیم داغ شکست از روسیه، به جنگ دیگری تن دردهد. روسها نیز که ایران را پس از یازده سال دفاع در مقابل تجاوزاتشان دشمن پرزوری می پنداشتند، میل داشتند این کشور را در جای دیگری درگیر سازند تا هم انرژی و قدرت نظامیش فرسوده شود،وهم عقده هایش فروکش کند. دیپلمات های روسی به عباس میرزا وعده دادند که وی هر وسعتی از خاک عثمانی را اشغال کند آن را جزء قلمرو او بشناسند. تحریکات روسها در طبیعت جاه طلب عباس میرزا اثر کرد و ندانم کاری های دولتمردان دو کشور مسلمان هم مزید بر علت شد.
همزمان با دوره اول جنگ های ایران و روس، عثمانی نیز با روسیه در جنگ بود و خواه ناخواه سازش هائی بین دو کشور، علیه دشمن مشترک (روسیه) صورت گرفته بود. پس از پایان جنگ روسیه با عثمانی، معاهده ای(3 ) بین دو کشور منعقد شد که براساس آن بسیاری از سرزمین های عثمانی تحت اشغال روسیه، ضمیمه آن کشور شد. عثمانی ها پس از آشتی با روسیه کمک هائی علیه ایران، به روسیه که با کشور ما در جنگ بود، نمودند و متعاقب آن یک سال بعد از ترک مخاصمه روس و عثمانی، جنگ های یازده ساله ایران و روسیه با انعقاد عهدنامه گلستان پایان یافت و از آن زمان خشم اولیای دولت ایران نسبت به عثمانی ها برانگیخته شد. بدنبال این مسائل، ترکان نیز که با ایرانی ها عداوت و کینه دیرینه داشتند دست به اقدامات ناخوشایند دیگری زدند، از جمله: بی حرمتی نسبت به حجاج و زوار، وارد آوردن خسارت نسبت به تجار ایرانی و ضبط اموال آنها و همینطور برقراری ارتباط با ایلات سرحدی علیه ایران، به همین دلیل قائم مقام در نامه ای(4 ) که قبل از انعقاد عهدنامه به جرج ویلا ک (5 )، وکیل دولت انگلیس نوشته است متذکر می گردد که «اولاً امری که باعث فتنه و فساد مابین دو مملکت گردید این بود که جماعت اکراد از دو جانب بنای آشوب گذاشتند و پاشایان سرحدات تصاحب آنها کردند و جا و مکان داده اند و هر روز اذیت و آزار از دغلی و راهزنی به رعایای ممالک محروسه ایران می رسید و از جانب سرعسکرها رفع این فتنه و آشوب نمی شد تا عاقبت کار به حرب و پیکار کشید»
متعاقب مسائل فوق، عباس میرزا چون از طریق مسالمت آمیز موفقیتی حاصل ننمود، با ساز و برگ به ارزنة الروم حمله برد و در پی آن جنگ درگرفت، بطوریکه از چند نقطه به خاک عثمانی حمله شد. پس از نزدیک به دو سال جنگ و گریز، لشکر ایران مناطقی چند از خاک عثمانی را به تسخیر خود در آورده، به پیروزی هایی نائل آمد و بدین ترتیب بود که دو دولت خواهان برقراری صلح شدند.
پیشنهاد صلح از طرف ایران و با میانجیگری انگلیس مطرح شد و قائم مقام طی نامه ای (6 ) به مجمد رئوف پاشا سرعسکر ارزنة الروم متذکر گردید که «دولتين اسلام به حقیقت در حکم دولت واحدند و طبقات مسلمین .. نفس واحده دارند که حفظ مال و ناموس عرض و جان هریک برآن دیگر به حکم شریف اسلام و طریقت مسلمانی واجب گشته «والمسلم من سلم المسلمون من يده ولسانه .»
جرج ويلاک نیز در نامه ای(7 ) به قائم مقام یادآور می شود که (مشخص و معلوم شد که خاطر مبارک حضرت نواب نائب السلطنه از روی عدل و انصاف مایل و راغب به مصالحه و سازش با دولت عثمانی می باشد.)
در همین رابطه سرعسکر ارزنة الروم می نویسد(8 ): «چون از آنطرف رفع آشوب و خصومت و حصول آسایش و مسالمت بين الدولتين منظور است از این طرف نیز همین مطلب مقصود و مطلوب است» بهرصورت با رضایت طرفین و وساطت نمایندگان انگلیس، میرزا محمدعلی مستوفی (9 ) به نمایندگی از طرف دولت ایران و محمد امین رئوف پاشا، سرعسکر و والی ارزنة الروم به نمایندگی عثمانی انتخاب شدند. و محل مذاکرات ارزنة الروم تعیین گردید.
مذاکرات صلح بین دو کشور آغاز گشت و در جریان مذاکرات، به سرحدداران از جمله ابراهیم خان سرتیپ(10 )، تأكيد شد تا اتمام مذاکراتِ نمایندگان و انعقاد عهدنامه با قشون و سپاه در سرحد بماند و اطلاعات مربوط به وضعیت اردوی نظامی را بطور محرمانه تا رسیدن اخبار مربوط از ارزنة الروم ارسال نماید بطوریکه احدی از وضعیت و تعداد افراد قشون آن سرحدات اطلاعی حاصل ننماید.
به این ترتیب بعد از مکاتبات متعدد بین اولیای دو کشور و نمایندگان انگلیس، مذاکرات
خاتمه یافت و در روز یکشنبه نوزدهم ذیقعده ۱۲۳۸ ه. ق(5 مرداد 1206 )، عهدنامه بین ایران و عثمانی در هشت ماده منعقد گردید. متن عهد نامه را جهت رؤیت و تاییدِ نزد سلطان محمودعثمانی و فتحعلی شاه می فرستند، در تهران بعضی از مواد عهدنامه مورد رضایت فتحعلی شاه قرار نمی گیرد و در این رابطه نامه ای (۱1) به قائم مقام مینویسد و به رد محلی به نام قراچولان که از قدیم ابوابجمعی ایران بوده، اعتراض می نماید و خواستار استرداد فوری آن می شود. ولی با این تفاصیل فتحعلی شاه پس از ملاحظه قرارداد، نامه ای(12 ) پر از ستایش و لطف و محبت به دربار عثمانی نوشته، تغيير بعضی مواد عهدنامه را پیشنهاد می نماید. اما ذکری از آن موارد نیاورده، می نویسد: «جزئی خواهشی که در عالم مهر و محبت و برادری بود ه اظهار آنرا بفرزند ارشد بیهمال نهال و وجه دولت و اقبال ولیعهد دولت ابد مدت بی زوال نائب السلطنه القاهره الباهره عباس میرزا واگذار مینماید.»
عباس میرزا نیز نامه ای(13 ) با تشریفات و احترامات کامل به دربار عثمانی نوشته و سلطان عثمانی را عم خود می نامد و در قسمتی از نامه متذکر می گردد که «بر خدا ظاهر است که بهیچوجه من الوجوه از این طرف مطلبي و غرضی نیست جز اینکه اولیای آن دولت در عالم دوستی و موافقت فرقي بين الدولتين نگذارند و با خود دانند و از خود شمارند. و هر جا غائله حرف و گله میان آمده از همین رهگذر بوده که درین باب خلاف توقعی ظاهر نشود.» دو نامه فوق الذکر به همراه دستورالعملی (14 ) در مورد کیفیت عهدنامه و ذکر تغییرات احتمالی در بعضی از مواد آن، با رعایت احترام و انعطاف کامل نسبت به طرف مقابل و همینطور پیشنهاداتی در مورد رابطه دو کشور بعد از جنگ، توسط قاسم خان سرهنگ پیاده نظام .(سفیر ایران در عثمانی)، به تاریخ دهم ربیع الثانی ۱۲۳۹ ه. ق ارسال میشود. در قسمتی از دستورالعمل قید می گردد که «دو دولت اسلامی با هم متفق شوند و عهدی در میان خود بگذراند که هروقت دشمنی برای یکی از دو دولت بهم رسد هردو بالاتفاق درصدد دفع آن برآیند و در این رابطه، پیش بینی های لازم و متعاقب آن، پیشنهاداتی جهت حل و فصل مسالمت آمیز امور نیز ارائه می شود. در بخش دیگری از دستورالعمل آمده است که «برایلچی دولت قاهره لازم است که قلاع و ولایات متصرفه را تمام و کمال پس بدهد و اموال محفوظ ممالک عثمانی را تا پوش آخر پس بگیرد نه عذر بگوید و نه بشنود». با وجود مکاتبات و تفاصیلی که ذکر گردید، عهدنامه به همان صورت اولیه خود باقی ماند و به دنبال آن اختلافات و مسائل مورد کشمکش دو کشور با همه وسعت خود نیز همچنان برجای ماند و ایران می رفت تا در معرض جنگ های دوم ایران و روس قرار بگیرد.
جهت استحضار علاقمندان تصویر عهدنامه تقدیم می شود.

چون ارجاعات قدیمی است و با سیستم جاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی همخوانی ندارد ، برای دسترسی به اسناد و دریافت ارجاع به روز، به آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مراجعه فرمایید.
1- سند شماره 4 ۲/ ۲۳/ ۲۲/ ۲۱-۱۳۹ از سری اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران.
2- محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس جلد اول صفحه 260
حقایق الاخبار ناصری صفحه 16 ،تاريخ منتظم ناصری وقایع سال ۱۲۳۹، تاریخ قاجاریه، کلمنت ماركام صفحه 60، تاریخ قاجاریه واتسن صفحه ۱۷۰.
۳: سند شماره ۵۷/ ۵۹/ ۵۵/ ۵4/ ۵۳-۱۳۹ از اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران تحت عنوان «صورت مصالحه که میان دولت روس و روم - اتفاق افتاده در شانزدهم ماه می سنه ۱۸۱۲ عیسوی در دستخط شده و در یازدهم ماه ژوئن در شهر ویلنا بجهه امپراطور مبین و ممضی شده در سن پطرزبورغ بتاریخ هفدهم ماه آگوست ۱۸۱۲.»
4 - از اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی به اهتمام غلامحسین میرزا صالح جلد اول صفحه ۲۶۸.
5 – GEARGE WILLOCK
6و7 و8- : بترتیب، نامه قائم مقام به محمد رئوف پاشا |سرعسکر ارزنة الروم، سواد رقعه ای که عالیجاه میجرجرج ویلک به جانب قائم مقام نوشته است، سواد عریضه ای که سرعسکر ارزنة الروم بمحمد رئوف پاشا به نایب السلطنه نوشته است ماه شعبان ۱۲۳۸، از کتاب اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی، جلد اول به اهتمام غلامحسین میرزا صالح.
9 - میرزا محمدعلی مستوفی از مستوفیان و پیشکاران عباس میرزا و عموی میرزایوسف مستوفی الممالک بوده است.
10 - ابراهیم خان سرتیپ از افسران سپاه عباس میرزا نائب السلطنه و از سران سپاه در جنگ فوق الذکر بوده است.
11 - سند شماره ۷۸-۳۲ از اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران تحت عنوان «سواد رقم همایون شاهنشاهی که بقائم مقام نوشته».
12 - سند شماره ۱۵/ ۱۶/ ۱۳- ۱۳۹ تحت عنوان « نامه ای که از جانب سنی الجوانب همایون شاهنشاهی ایفاد دولت عثمانی شده. از اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران (سواد).
13 - سند شماره ۱۸/ ۱۷/ ۱۹–۱۳۹ تحت عنوان « سوادنامه که از جانب نواب نائب السلطنه العليه العاليه ایفاد دولت عثمانی شده» از اسناد موجود در خزانه سازمان اسناد ملی ایران.
14 –سند شماره 24/23/22/21 -139 تحت عنوان «دستور العمل همایون و رخصت نامه دولت جاوید نشان ایران» در 11 فصل از اسناد موجود در خزانه سازمان.


منبع: فاطمه قاضیها ، گنجینه ،دفتر اول، پائیز 67 صص 18-55 . این یادداشت خلاصه ای از مقاله مزبور است.
همه صفحات عهد نامه که به دستور ناصرالدین شاه خطاطی شده به علا قمندان تقدیم می شود.