یورش مردم تهران به سفارت روسیه وقتل وزیر مختار

علیرغم اجحافاتیکه با انعقاد عهد نامه ترکمان چای از طرف همسایه شمالی به کشور ما وارد شد ، و نزدیک به دویست سال قمری است که ازین تعدیات فریادمان بلند است، ولی گویا سردمداران ان زمان وضعیت بدتری را انتظار داشته اند، زیرا عباس میرزا در این مورد نامه ای به برادر قائم مقام میرزا موسی نوشته که بخشی از آن چنین است : « امداد غیبی چنان بود که روز ورود پاسکویچ به تبریز خبر برهم خوردگی روس و عثمانلو به او رسید و حکم امپراطور آمد که به پول صلح کنند و به عثمانلو پردازند، اگر نه چنین بود خدای واحد شاهد است که این طایفه کف خاکی از این ولایت را به هشتاد کرور نمی دادند.» و حتی سالها بعد زمانی که ناصرالدین شاه از ظل السلطان می خواهد که عهد نامه ترکمان چای را ، به دقت ملاحظه کرده و سوادش را بردار د ،چند روز بعد، سواد آن عهد نامه را برداشته ،خود آن عهد نامه را به توسط میرزا سعید خان وزیر امور خارجه به حضورشاه برده و میگوید ، با وجودیکه [روسها] به زور شمشیر و غلبه این عهد را بر ما بستند،اگر اولیای دولت و جناب وزیر امور خارجه که در حضورشان عرض می کنم، ، همین فصول عهد نامه را حفظ کرده و نگذارند روسها از این [حدّ] تجاوز کنند ،برده ایم نه باخته ایم، و ناصرالدین شاه تصدیق و تمجید کرده این گفته ظل السلطان را.
به هر جهت نزدیک به یک سال بعد از انعقاد عهد نامه ،الكساندر گریبایدوف - كه متن روسی معاهدۀ تركمان چای به امضا و قلم او بود - با سمت وزیر مختار. در پنجم رجب 1244 وارد تهران شد. این شخص در مذاكرات تركمانچای فعالانه شركت داشت و تمامی شرایط عهدنامه را همانا او تهیه و تنظیم كرده و شكل بخشیده بود. ¹ عبدالله یف، فتح الله، گوشه ای از مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان در ایران. - ترجمۀ غلامحسین متین. - تهران: چاپ آفتاب، ۱۳۵۶،ص243 علیرغم اینکه این شخص شاعر و نویسنده بود ولی خود را نمایندۀ دولت فاتحی در پایتخت كشور مغلوبی تصور می‌كرد و بنای تفاخر و بی‌اعتنایی به شاه و بدرفتاری و خشونت خود و همراهانش را به مردم گذاشت ،. چنانچه قزاقها و پیشخدمتهای سفارت در حال مستی در بازارها و معابر هر نوع خفت و بی احترامی در حق مردم روا می‌داشتند. ² قائم مقامی، جهانگیر، نکاتی دربارۀ قتل گریبایدوف. - بررسیهای تاریخی، سال چهارم، شمارۀ ۵ و ۶ (آذر و اسفند ۱۳۴۸)، ص ۲۵۵.
به هر روی به قول سپهر "گریبایدوف راتکبر و تنمری غیر متعارف بود.قدم به جرأت و جسارت همی زد وسخن به غلظت و خشونت همی گفت" ³ بینا، علی اکبر، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران. - تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۷۷، ص ۲۵۰. .
از جملۀ وقایع متعددی كه باعث بروز خشم مردم پایتخت علیه گریبایدوف گردید، این بود كه وی به استناد عهدنامه، دو نفر دختر ارمنی را از اسیران جنگ - كه قبول اسلام كرده بودند - از آصف‌الدوله به زور گرفت. این موضوع بر علما و روحانیون گران آمد و تصمیم گرفتند كه آنها را به هر شكلی از سفیر پس بگیرند. ⁴ ریاحی، محمدامین، دو نامۀ مهم سیاسی و تاریخی از عباس میرزا نایب‌السلطنه، مجلۀ یادگار، دیماه ۱۳۲۶، سال چهارم، شمارۀ چهارم، ص ۱۵ . چنان شد كه مردم به حكم روحانیت، روز دوم شعبان سر به شورش برداشتند و اگر چه رأی علما قتل سفیرنبود، اما مردم ستمدیده، عنان اختیار از كف داده، به یکباره نزدیک به صد هزار زن و مرد غوغا کنان ،به طرف خانۀ گریبایدوف حمله‌ور شدند. ⁵ سپهر، میرزا محمدتقی، ناسخ التواریخ، دورۀ کامل قاجاریه. - با مقابله و تصحیح جهانگیر قائم مقامی. - تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۷، ص250 سفیر كه متوحش شده بود، دو نفر زن را تحویل داد، ولی مردم عاصی و رنجدیده، دست از شورش برنداشتند. گریبایدوف مردم را هدف گلوله قرار داد، ولی هرگونه دفاعی بی‌فایده بود. مهاجمان وارد عمارت شدند و گریبایدوف را به اتفاق كلیۀ اعضای سفارت به قتل رساندند. تنها كسی كه از این غوغا جان سالم به در برد، ملسوف منشی سفارت بود كه درگوشه‌ای پنهان شده بود. ⁶ آذر، حسین، تاریخ جنگهای ایران و روس «آهنگ سروش»، به تصحیح امیرهوشنگ آذر. - تهران: نشر مصحح، ۱۳۶۹، ص ۲. گفتنی است كه حدود هفتاد هشتاد نفر ازمردم ایران به ضرب گلوله یاران گریبایدوف نیز مقتول شـدند. ⁷ جهانگیر میرزا، تاریخ نو، همان، ص ۱۲۷. بدین ترتیب درست یك سال پس از انعقاد معاهدۀ تركمانچای گذشته بود كه اولین سفیر روس بعد از اتمام جنگ در 11 فوریۀ 1829 برابر با 6 شعبان 1244، در تهران به دست مردم كشته شد. این پیشامد كه ممكن بود موجب درگیری دیگری شود و بهانه به دست روسها برای طرح تقاضاهای دیگری بدهد، موجب وحشت شدید اولیای دربار قاجار شد. از طرفی آن روزها كشور روسیه با عثمانی در جنگ بود و بیم این داشت كه ایرانیها برای جبران شكستهای سابق به جانب عثمانیها گرایش یابند؛ لذا بر ایرانیان چندان سخت نگرفتند. ⁸ آذر، حسین، همان، ص ۲۸. حدود یك ماه بنا به خواسته روسها همسر گریبایدوف را به همراه پدرش به تفلیس روانه و نعش گریبایدوف را به وطنش اعاده نمودند، ⁹ آذر، حسین، همان، ص ۲۸. دولت ایران از دلجویی چیزی فرو نگذاشت؛ جسد گریبایدوف را با احترامات رسمی كامل به قفقاز فرستاد؛ آتش بازی نیمۀ شعبان را موقوف ساخت و به جای آن روز سوگواری اعلام کرد و نسبت به زن ماتم زدۀ سفیر، نهایت عزت را معمول داشت ¹⁰ آرشیو وزارت امور خارجه، همان، آلبوم ۹، ص ۲۲. . شهادت منصفانۀ ملسوف، «شخصی كه منشی سفارت بود و جان سالم از غوغا به در برده بود» نیز كه دال بر رفتار تحریك‌آمیز گریبایدوف بود، موجب شد، امپراتور روسیه سیاست ملایمی درپیش گیرد ¹¹ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، همان، ص ۲۴۰. . بنابراین، با اظهار تمایل روسیه و توافق ایران، قرار بر این گردید كه هیأتی جهت عذرخواهی از قتل گریبایدوف به دربار روسیه اعزام شود. پس هیأتی به ریاست خسرو میرزا پسر هفتم عباس میرزا، جهت تقدیم مراتب معذرت از امپراتور روسیه، به پترزبورگ اعزام شد. خسرو میرزا که از زیبایی و سخنوری بهره داشت، همراه تعدادی از مقامات از جمله میرزا صالح و - میرزا محمدتقی (امیركبیر بعدی) ، عازم پترزبورگ شدند ¹² نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان. – تهران: مؤسسۀ نشر هما، ۱۳۶۹، ج ۲، ص ۲۷۳. . فتحعلی شاه هم دو نامه خطاب به امپراتور روسیه در عذرخواهی از مرگ گریبایدوف نوشت كه در یكی از نامه‌ها، چنین آمده است:
بیا كه نوبت صلح است و دوستی عنایت// به شرط آنكه نگوییم از آنچه رفت، حكایت. [سعدی] ¹³ قائم مقام فراهانی، ابوالقاسم، همان، ص ۴۶. .همچنین در بخشی دیگر از نامه ای دیگر فتحعلی شاه به امپراطور می نویسد که هر که از اهالی دارالخلافه را که گمان می رفت در این کار زشت دست داشته به اندازه و استحقاق مورد سیاست و حدّ و اخراج بلدنمودیم...
به هر روی امپراتور، خسرو میرزا را با كمال گرمی پذیرفت. خسرو میرزا پس از اظهار معذرت از طرف شاه ایران، تقاضا كرد كه تزار این واقعه را فراموش كند. نیكلای اول دست خسرو میرزا را گرفت و اظهار كرد كه من برای همیشه این واقعه شوم را فراموش خواهم کرد. ¹⁴ تاجبخش، احمد، همان، ص ۲۶۱، به نقل از
در همین ملاقات (22 صفر 1245) بود كه امپراتور مبلغ یك كرور تومان از ده کرور غرامات جنگی را - كه دولت ایران به موجب معاهدۀ تركمانچای می‌بایستی می‌پرداخت - بخشود و در نامه‌ای كه به عباس میرزا نوشت آن را تأیید كرد:
«ورقۀ علیحده به دستخط خود نوشتم، از مبلغ معینه كه قرض دولت ایران است، موافق مصالحۀ منعقده در تركمانچای كه در عهدنامۀ بین‌الدولتین ایران و روس مندرج است، مبلغ یك كرور گذشت نمودم؛ مابقی را مهلت دادم كه به مدت پنج سال كار سازی نمایند...» ¹⁵ قائم مقامی، جهانگیر، نکاتی دربارۀ ...، همان، ص ۲۷۴. . و بدین ترتیب، این واقعه - كه می‌‌توانست برای دولت روسیه بهانۀ جنگ باشد - با عذرخواهی رسمی ایران پایان پذیرفت .
پاسکویچ نیز بعد از ملاقات با خسرو میرزا و انجام ماموریت او در نامه ای به عباس میرزا از داشتن چنین فرزندی تبریک می گوید ، بخشی از نامه چنین است:
" محب نیز از طرف خود با کمال خوشنودی واجب دانسته ، اظهار تهنیت به حضور نواب والا کند که فرزند گرامی ایشان نواب خسرو میرزا مطالب محوله را به موجب حسن فراست و کمال هوشمندی به انجام رسانید و هنوز در این صغر سن ، اقتضای نجابت خود را بر همه عالمیان آشکار نمود"
نِسِلرود (Count Karl Robert Nesselrode). وزیر خارجه روسیه( به مدت چهل سال از ۱۸۱۶ الی ۱۸۵۶) .دربخشی از نامه ای به عباس میرزا می نویسدکه این شاهزاده به سبب اخلاق ممتاز و احوال مملو از عقل ، التفات ولی نعمت را صاحب شد و همچنین تعلق خاطر عامه خلق را . و بعد شرح می دهد که چطور رفتار خسرو میرزا موجب تحکیم روابط دو کشور شده است.
امپراطور نیز پاسخ مهر آمیزی به نامه فتحعلی شاه داده و اظهار می دارد که نامه شما و و کفتگوی نوه شما محبوب ما ، خسرو میرزا و دانشمندی او در مکالمات، موجب شد که که واقعه ای که در تهران روی داد را ما بکلی فراموش کنیم. ¹⁶ جهانگیر قائم مقامی ، نکاتتی در باره قتل گریبایدوف ، ص274 تقل از اسناد وزارت امور خارجه
عباس میرزا که کمال عذر خواهی را از دولت روسیه بجای آورده بود، در همان زمانها در بخشی از نامه ‌ای به میرزا موسی ، در باره واقعه قتل گریبایدوف که «..بالفعل ما کوتاه نظران را مظنون است که این کار خوب نشد که چنین شد، اما نیک و بد هر کار را دانندۀ آشکار و نهان بهتر می‌داند " شاید که چو وا بینی خیر تو در آن باشد"[حافظ]، اقلاً اینقدر خیر و خاصیت دارد که اگر باز به فضل خدا صلحی منعقد شود، هر که به سفارت آید این گونه جسارت نتواند کرد". ¹⁷ برای آگاهی از متن کامل نامه ر.ک. محمد امین ریاحی ، دونامه مهم و تاریخی از عباس میرزا ، یادگار سال چهارم ص22 و چنین شد که كنیاز دالغوروكی به عنوان جانشین گریبایدوف جهت اجرای عهدنامۀ تركمانچای وارد ایران گردید. لازم به توضیح است که مسئله ده کرور غرامات که دولت ایران بایستی به روسها می پرداخت و یکی از وظایف گریبایدوف و جانشینان وی وصول این وجه بود ، هفت کرور قبل از آمدن گریبایدوف از طرف فتحعلی شاه (شش کرور) و یک کرور از طرف عباس میرزا در نهایت فشار و عدم بودجه پرداخت شد،نیز یک کرور آن را بعد از مرگ گریبایدوف امپراطور به ایران بخشید، ، کرورهای هشتم و نهم تا آغاز حکومت محمد شاه بطول انجامید و وکرور آخر اززمان محمد شاه پرداخت شد ولی تا زمان ناصرالدین شاه هنوز دولت ایران 330 هزار تومان بدهکار بود. که این امر نیز به علت جریان جنگهای کریمه و گرفتاری روس ها طی یک معاهده بنام معاهده سری مشروط بر اینکه ایران از عثمانی حمایت نکند بر ایران بخشیده شد. ¹⁸ ر.ک. جهانگیر قائم مقامی، بررسیهای تاریخی ، شماره 2، سال نهم صص 207
به این ترتیب، مسئلۀ كرور نهم غرامات جنگ ایران و روس - كه پرداخت آن در زمان سه پادشاه قاجار به طول انجامید - آخرالامر با گذشت روسیه در برابر عدم سازش ایران با عثمانی در زمان ناصرالدین شاه پایان پذیرفت.