Qajarieh, Articles by Fatemeh Ghaziha
نصب صندوق شکایات در میدان ارگ به خواسته ناصرالدین شاه

صندوق عدالت ناصری

یکی از ابداعات ناصرالدین شاه تأسیس صندوق عدالت بود ،وی در سال ۱۲۸۱ ه.ق دستور دادکه صندوقی در میدان ارگ قرار دهند و هرکس عریضه ای به شاه دارد در آن صندوق بیندازد.
در این رابطه سندی به خط نا صرالدین شاه موجود است ، به شرح ذیل:
[دستخط ناصرالدین شاه]:
«صندوق عدالت در میدان ارگ نصب شود ، استاد حیدر علی آمده زود بسازد، دستور العمل بدهم چطور بسازد.
قراول یک نفر یاور توپخانه هفته ای دوبار ، روز جمعه و دوشنبه عرایض را بیرون بیاورند و به حضور برسانند. در روز نامه هم چاپ شود که مردم بدانند و چاپ شود که عرض دروغ و بی معنی و یا عرایض وِل اگر بشود، صاحبش سیاست خواهد شد.
عرض خواریها را که از دست سپهسالار بود ، اعتمادالسطنه چه کرد؟»

علی ایُّ حال چون مردم ستمدیده ازین گونه وعده ها زیاد شنیده و به هیچ وجه نتیجه و آثاری از آن ندیده بودند(نظیر مجلس مصلحت خانه که نتیجه ای در برنداشت)، این صندوق را هم مانند دیگر موضوعات مملکتی به سخره گرفته و هرگاه که مأمورین مربوطه در صندوق را باز می کردند، در عرایض موجود،جز لعنت مشاهده، نمی کردند، اتفاقاً حق هم با این افراد بسیار مأیوس بود،چون ناصرالدین شاه که عدم استقبال مردم را از صنوق عدالت چنین دید، آن را بکلی موقوف کرد.
در همین رابطه مخبرالسلطنه هدایت شرح می دهد که صندوقی به اسم صندوق عدالت در شهر نصب کردند که متظلمین تظلم خود را در آن بیفکنند و به شاه برسد، از بس اراذل و اوباش اراجیف در صندوق انداختند، صندوقها را کندند و موقوف شد و محل تعجب است که طبع این مردم بطرف هزل و لغو مایل است ، هرکاری را به مسخرگی می کشانند و نمونه فاحش آن روزنامجات است که در دوره مشروطه منتشر می شود، می خواهم هفتاد سال سیاه زبان آزاد نباشد، بقول شوریده « گور پدر زبان آزاد» حقگوئی دگر است و یاوه سرائی دگر است.
اما گویا بعد از انحلال دوباره صندوق عدالت احیا می شود. زیرا در سال ۱۲۹۱ ناصرالدین شاه دایی خود علی رضا خان عضدالملک را به ریاست صندوق عدالت برگزیده و درین زمینه دستخط طویلی برای او صادر و طی آن عدم رضایت خو درا از وضع صندوق عدالت و اینکه نتوانسته رفع ظلم نموده و آسایش خلق را فراهم بیاورداعلام می دارد. وبه عضدالملک دستور می دهد که عرایضی را هم که از بدواستقرار از ولایات رسیده ، مجدداً بررسی نموده و به نحو احسن آنها را به مرحله حتمی و قطعی رسانده و مأمورین ولایات که جهت این امر به آنجاها اعزام شده اند،بر حسب لیاقت به جرح و تعدیل آنها پرداخته و متخلفین را برکنار نماید.همچنین خطاب به عضدالملک می نویسد که« عرایض صندوقها غالباً طمع انعام و وظیفه وشرح دعاوی کهنه بود و می توان تصورکرد که آن نوع آزادی برای صندوقها نیست که بتوانند از ظلم و ستم که مقصود بالذات بود، اظهاری کنند، مامورین ولایات در عین اینکه باید معارض با نظم حکومت نباشند،در آزادی صندوقها مراقبت نمایند » , در آخر دستخط خطاب به عضدالملک اذعان می دارد که «این حکم را درعداد فرایض و واجبات دینیه معدود داشته، از حسن مراقبت و اهتمامات کافیه خاطر ما را خرسند دارد»
محتوای کل دستخط این پیام را می رساند که ترتیب و تاسیس صندوق عدالت توسط ناصرالدین شاه برای ممانعت از تعدی عمال دولت بر رعایا بوده و عمده عذاب مردم در تعدی است که عمال دولت بواسطه زوری که دارند به مردم اعمال می کنند.(مستوفی ۱۳۵-۱۳۷ )
البته این ابداع هم کاری از پیش نبرد، به نظر نگارنده چند نکته می تواند دلیل عدم پیشبرد اینگونه اقدامات باشد:
- عدم اعتماد مردم به انجام صحیح و پیگیریِ به دور از اجحاف و ناروایی. که اگر هم ناصرالدین شاه مطابق نامه ای که نوشته بطور جد خواهان برقراری عدالت بوده باشد. با عدم اعتمادی که در مردم ایجاد شده نمی تواند کاری از پیش ببرد.
- تعدی بیش از اندازه کار گزاران وقت که عرصه را برای مردم مظلوم چنان تنگ کرده که به حق این گونه اصلاحات را باور نداشته اند .
منابع:
- مهدی بامداد شرح حال رجال ایران ، تهران ،انتشارات زوار، ۱۳۷۱ ، جلد ۴،ص۲۶۰
- مخبرالسلطنه هدایت(مهدی قلی)، خاطرات و خطرات ، تهران، انتشارات زوار،۱۳۶۳ ، ص۷۵ .
- عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من ، تهران ،انتشارات زوار، ۱۳۷۱ ، جلد۱ صص ۱۳۵-۱۳۷
- آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
يكشنبه ۱۴ آبان ۱۳۹۶ ساعت ۲:۱۱