معرفی سفرنامه ها و خاطرات ناصرالدین شاه قاجار در داخل کشور
قبلا در همین صفحه سفرهای و سفر نامه های فرنگستان توضیح داده شد. اینک به خاطرات وی از خاطرات و سفرهای داخلی پرداخته می شود.
1 – "گزارش شکارهای ناصرالدین شاه قاجار به کوشش فاطمه قاضیها، تهران؛ سازمان اسناد ملی ایران، 1390»(14 محرم1279 -27 ذیحجه 1281)
متن اصلی کتاب حاوی متن تصحیح شده دستخط ناصرالدین شاه است که با عزیمت از سلطنت آباد به عزم ییلاق شهرستانک از راه کوه البرز شروع و به قول خودش به تفصیل به شکارهایی که شده و سایر مواردی که پیش آمده می‌پردازد.
مطالب این کتاب عبارتست از، شرح ماجراهای شکار و تفریح و گشت و گذار در شهرستانک، دونا، کجور، کنار دریا، بلده، کن، جاجرود ،دوشان تپه، گلندوک ، شکر آب، کلاردشت، مسیله و گاه تهران که آمد و شد ناصرالدین شاه طی سه سالی که مربوط به این کتاب است در مناطق فوق تکرار می‌شود.
این کتاب علاوه بر متن خاطرات دارای مقدمۀاستاد سید عبدالله انوار،مقدمه مؤلف، تاریخچه شکارهای شاهانه در ایران،گزیده‌ی اسناد،منابع و مآخذ،برخی اصطلاحات شکار،نمایه‌ها و تصاویراست.
2 -یادداشتهای روزانه ناصرالدین شاه به کوشش پرویز بدیعی تهران سازمان اسناد ملی ایران ، 1378»( 12 جمادی الثانی 1301 -18 جمادی الاول 1304 )
کتاب فوق نیز از روی اصل دستخط که حاوی دستخطهای اطرافیان ناصرالدین شاه و بعضاً دستخط خودش است تصحیح و تدوین و در 596 صفحه به چاپ رسیده است
این کتاب حاوی پیشگفتار،فهرست مندرجات،فهرست اهم مطالب، ودر نهایت فهرست اعلام است. برخلاف سفرنامه های فرنگستان و عتبات که ناصرالدین شاه خاطرات هر روز خود را مکتوب می نمود، در این یادداشتها، از هر ماهی چند روز را نوشته است و گاهی چند روز را با هم در یک روز ادغام کرده است.بعضی مطالبی که ناصرالدین شاه در خاطرات این کتاب آورده است عبارتند از،عزل مجد الدوله،مهمانی عید مولود حضرت فاطمه (ع) در خانه‌ی مادر نایب السلطنه،سیل در شهر،حضرت عبدالعظیم، اوشان،شهرستانک و کلاردشت ،خرم دشت و طالقان،مراسم آش ییلاقی، روضه خوانی انیس الدوله ،چشم درد امین اقدس،روزنامه نویسی فخرالدوله (همین خاطرات)،شکار در جاجرود،سلام عید نوروز،مدرسه نظامی،لار،سلام عید قربان،نامزدی ملیجک،عاشورا و جریمۀ نزاع کنندگان،شکار پلنگ در دوشان تپه،جشن عید مولود شاه،شکار خرس در کندوان،شورش مردم مشهد علیه آصف‌الدوله،چالوس،سیزده بدر در دوشان تپه،وزیر مختار نمسه (بارون کوسک)،توقف تمام ماه رمضان در صاحبقرانیه،سلام عید غدیر،عریضه زنها در تکیه دولت از بابت گرانی نان، ملاقات با سفرای آلمان، ایتالیا، روس،انگلیس و نمسه،مانور نظامی قشون و زلزله در تهران.
3 - روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و دکتر الهام ملک‌زاده ، تهران سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، 1390» (اول محرم-شعبان3061 )
کتاب فوق نیز از روی نسخۀ اصلی خطی خاطرات ناصرالدین شاه تصحیح و تدوین شده و خاطرات 7 ماه را در بر می‌گیرد. متن این کتاب حاوی مطالبی است راجع به تعزیه و روضه خوانی در تهران، تعزیه در تکیه دولت، سفر و شکار در سلطنت آباد، دوشان تپه، سرخه حصار، جاجرود، شریف آباد و خاطرات او در تهران و کاخها، زیارت حضرت عبدالعظیم و غیره.
سفرنامه های خراسان
ناصرالدین شاه دوبار به خراسان سفر کرد و سفرنامه نوشت بار اول در سال 1284 هـ.ق و بار دوم در سال 1300 هـ.ق.
4 -روزنامه حکیم الممالک یا سفرنامه اول ناصرالدین شاه به خراسان».(15ذیحجه1283-15 جمادی الثانی 1284 )
سفرنامۀ خراسان به انشاء و تحریر علی نقی حکیم المالک طبیب مخصوص ناصرالدین شاه است،در سال 1286 به خط نستعلیق علی‌اصغر نام و در کارخانه‌ی آقا میرباقر تهرانی با چاپ سنگی و در 485 صفحه منتشر شد. این سفرنامه مشتمل بر گزارش روز به روز می باشد که در مواردی از قبیل،وضعیت جغرافیایی،همراهان ،توصیف منازل بین راه، وضعیت زنان حرم، وصف مستقبلین در هر منطقه و غیره می باشد علاوه بر عده ای از رجال و اهل حرم وخواجه هاوغیره ،نُه هزار نفر از افواج نظامی نیز شاه را در این سفر همراهی کرده‌اند. بعضی از مناطقی که محل عبور و یا اطراق و اقامت این اردوی بزرگ بوده عبارتند از:دوشان‌تپه، شریف آباد، خاتون آباد،ایوانکیف،ورامین،سنگسر،شهمیرزاد،سمنان،دامغان،بسطام،خیرآباد،میامی،عباس آباد،باشتن،سبزوار،نیشابور،قدمگاه و دو آب،در روز 15 صفر وارد شهر مشهد و داخل صحن شده به خط خودش چنین می نویسد:
«داخل صحن شدیم یعنی داخل بهشت گشتیم، از انجا صحن به صحن، اطاق به اطاق، تا به رواق و روضه مطهره مشرف شدیم، حالتی روی داد که به وصف نمی‌آید،خداوندان شاءالله نصیب همۀمؤمنین بفرماید».
در ورود به صحن راجع به وضعیت صحن مطالبی می نویسداز قبیل: صحنهای مختلف،صحن عتیق، ایوان طلای نادری، ایوان شاه عباسی، ،مکتب خانه،گلدسته طلای نادری، سقاخانه، گلدسته عباسی، عکاسی آقارضا عکاس باشی از حرم و عمارات مقدسه و غیره. از ییلاق گلستان و خواجه ربیع و بعضی جاهای دیگر هم دیدن می کند.سپس به قصد بازگشت به تهران به چشمه گیلاس نزول نموده و از راه قوچان، بجنورد، نردین، بسطام، دامغان، چشمه‌علی، فولاد محله، و غیره به تهران بازگشته و مورد استقبال سواره و پیاده عساکر، تجار، کسبه، زن و مرد زیاده از پنجاه هزار نفر قرار گرفته، از دروازه دولت وارد و در تخت مرمر به سلام می‌نشیند.
این سفرنامه در سال 1356 با اضافه کردن فهرست اعلام، با همان حروف و خط و همان تعداد صفحه و تصاویر با چاپ لوحی در چاپخانه حیدری چاپ و منتشرشد.مدت این سفر 6 ماه بود.
5 -سفرنامه خراسان نوشته ناصرالدین شاه»[سفر دوم](5شعبان-28 ذیحجه1300 )
این سفرنامه به قلم ناصرالدین شاه، خط میرزا محمدرضا کلهر و نقاشی های آن از میرزا ابوتراب غفاری است. در این سفر محمدحسن خان اعتماد السلطنه نیز همراه شاه بوده که او هم خاطرات سفر خود را در روزنامه اش نوشته است.
این سفرنامه حاوی 277 صفحه با خط نستعلیق و چاپ سنگی به قطع رحلی در سال 1306 در دارالطباعه خاصه به چاپ رسید.
مسیرهای این سفر تقریباً همان مسیرهای سفر اول است و طی طریق نیز به همان شکل توصیف شده است ، همه چیز در بارۀ مزارع ،عمارات، مساجد و غیره، استقبال حکام شهرها و غیره،افواج و تجار و علما و غیره مکتوب است.
این سفرنامه در سال 1354 نیز توسط انتشارات فرهنگ ایران زمین تحت عنوان «سفرنامه خراسان نوشته ناصرالدین شاه» منتشر و همچنین در سال 1388نیز تحت عنوان«سفرنامه خراسان / به قلم ناصرالدین شاه » توسط انتشارات میر دشتی به چاپ رسید.
6 -سفرنامه ناصرالدین شاه به عراق و بلاد مرکزی ایران»(14 شوال1309 – 21 محرم 1310)
خاطرات این سفر تحت عنوان «مسافرت و سیاحت ایالت عجم و بلاد مرکزی ایران» و یا تحت عنوان فوق ،در سال 1311 و با چاپ سنگی، به قلم ناصرالدین شاه و کتابت زین العابدین محمد شریف قزوینی به خط نستعلیق و به اهتمام محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در دارالطباعه خاصه دولتی منتشر شد. نیز این سفرنامه در سال 1362 با همان حروف و چاپ سنگی با مقدمه‌ی «جواد صفی‌نژاد» به انضمام متنی تحت عنوان «جغرافیای دریاچه قم، حوض سلطان، نوشته‌ی ناصرالدین‌شاه» از طرف انتشارات تیراژه به طبع رسید. همچنین مجدداً در سال 1387 توسط میرهاشم محدث تصحیح و تدوین و با چاپ حروفی منتشر شد و صفحاتی تحت عنوان «تاریخ و جغرافیای عراق عجم نوشته‌ی اعتمادالسلطنه» با مقدمه و فهرست مکانها،اشخاص،کتابها،جانوران،ایلها،لغات،گیاهان و بیماریها منتشر شد.متن سفر نامه مانند دیگر سفرنامه ها حاوی مطالبی از قبیل ، آب و هوای نواحی،شرح عمارات،کاروانسراها،مساجد، آثار باستانی،پوشش مردم،ملاقاتها و نحوه استقبالهائی که با تشریفات کامل توسط حکام، نظامیان، رؤسای ایلات و طوایف و خوانین قاجار و غیره به عمل می آمده وغیره بوده است.
بعضی از مناطقی که در رفت و برگشت این سفر ناصرالدین‌شاه در در مورد وضعیت آنها توضیح داده است عبارت بوده اند از:حسن آباد،کرج،حضرت عبدالعظیم،کهریزک،قم،طایقون،نی‌زار،چشمه‌علی،دلیجان،محلات،سلطان آباد عراق، هزاوه،بروجرد،ازنا،حسین آباد،نهاوند،تویسرکان،فراهان،آشتیان،دستجرد،اسدآباد، ساوه،فتح آباد،عبدل آباد،مأمونیه،زرند، قاسم آباد،خانی آباد وتهران.
سفرنامه های مازندران
7 - سفر اول مازندران(17 ذیقعده1282-28 محرم 1283)
این سفرنامه در روزنامۀ ایران از شمارۀ 13 تا شمارۀ 66 و به سال 1288 منتشر شد.
اما متن این سفرنامه ّبه خط خود ناصرالدین شاه در آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران موجود است، که نگارنده آن را مد نظر قرارداده است .قبل از سفر وزرا ، رجال ، اعیان، امرا، و دستجات نظامی اورا مشایعت و ناصرالدین شاه راه تهران تا مازندران را شکارکنان و تفریح کنان طی می کند. بعضی از کسانی که با او در این سفر همراه بودند؛عبارتند از:تیمورمیرزا،حاجب الدوله، سلیمان خان افشار،صدیق الملک،یحیی خان،شهبازخان،علی رضاخان،و یس امیرال یعنی نایب امیربحر کشتی های بحرخزر از روسیه،ملک منصور میرزا،تولوزون،ادیب الملک،آقاگستیرخان،قهرمان خان،تعداد زیادی از خدمه و افواج نظامی و نیز تعدادی از زنان حرم،خواجه ها و غیره .
قصد نهایی ناصرالدین شاه از این سفر بازدید از کشتیهای روسی است در فرح آباد ولی دربین راه فرصت شکار و تفریح و شناسایی مزارع وروستاها و غیره را از دست نداده و همه را با قلم خودش به رشته تحریر در آورده است،بعضی مناطقی که از آنها عبور کرده به شرح ذیل است:
بومهن،میرآباد، دماوند، فیروزکوه، پل سفید، ده شیر مست،زیراب،شیرگاه،سوادکوه،پل سه چشمه،پل تجن،قریه آزادکله،ساری،گل افشان،چهاربن،استخرسر،داراب کلا،نکا، اشرف (بهشهر)،عباس آباد،مقیمی،نوروز آباد،میان کاله،صفی آباد،فرح آباد و لب دریا
،هنگام اطراق نیز به خوشگذرانی مشغول و خواننده ها می زدند و می خواندند. در سوادکوه در منطقه ای یادآور زمانی را می کند که بابی ها در آن منطقه به مهدی قلی میرزای مرحوم در قریه «واس کَس» شبیخون زده اند و در اشرف (بهشهر) ، باغ شاه عباسی، عمارت چهل ستون، کوههای سبز، اندرونی شاه عباس، باغ و عمارت صاحب الزمان را به زیبایی توصیف می کند. تا بالاخره به فرح آباد و لب دریا می رسد جائی که کشتیهای روس از دور پیدا می شود. ایلچیان روس و سایر صاحب منصبان بحری و برّی، بطوررسمی به استقبال وی آمده وناصرالدین شاه وهمراهانش برای بازدید از کشتیها ، به بالای سطحه کشتی رفته و روسها از او با تشریفات کامل پذیرائی به عمل می آورند ، بعد از بازدید از کشتی،ازمسیری دیگر به طرف تهران حرکت می کند ، بعضی مناطقی که در بازگشت از آنها عبور کرده عبارتند از: ،مشهدسر(بابلسر)،بارفروش(بابل)،آمل،چالوس،حسن کیف،کلاردشت،مرزنآباد،هزارچم،گچسر، شهرستانک، لوارک، آهار، گله کیله، شکرآب، اوشان ، تلحرز و ورود به سلطنت آباد و تهران.این سفر حدوداً 70 روز به طول انجامید.
8 -سفر دوم مازندران تحت عنوان «روزنامۀ سفر مازندران، نوشته‌ی ناصرالدین شاه قاجار» است. (17 شعبان– پنجم ذیقعده1292)
در سال 1292 هـ.ق ناصرالدین شاه مجدداً به مازندران سفر می‌کند وسفر نامه آن دو سال بعد در سال 1294 به کتابت محمدحسن خان صنیع‌الدوله به خط نستعلیق و چاپ سنگی منتشر می‌شود. عنوان کتاب «کتاب روزنامه سفر همایونی به مازندران» بود، این کتاب در سال 1356، عیناً از روی چاپ سنگی و با همان خط نستعلیق به همت و با مقدمه ایرج افشار، و اضافه نمودن فهرست، تحت عنوان «روزنامه سفر مازندران نوشته‌ی ناصرالدین شاه قاجار» توسط انتشارات فرهنگی ایران زمین ، در 310 ص منتشر شد. این سفرازدوشان تپه آغاز و از طریق تلحرز و اوشان ادامه یافت. بعضی جاهایی که در رفت و برگشت به شرح درباره آنها پرداخته، عبارت بوده اند از: ورجین،شکرآب،شهرستانک،زانوس،دوآب، نسن، پول، کجور، لاشک، چالوس،تنکابن (شهسوار)،سخت سر (رامسر)،فریدونکنار،محمود آباد،نوذر آباد،فرح آباد،استرآباد،میانکاله،قلعه پلنگان،اشرف(بهشهر)ساری،بارفروش،آمل،لاریجان، کهرود،بلده،یوش،رستاق،رینه،دماوند،بومهن،عسطلک،جاجرود،دوشان تپه و با ورود به تهران متن سفرنامه پایان می یابد.
کتابی نیز اخیراً منتشر شده تحت عنوان «سفرنامه های عصر ناصرالدین شاه به کوشش مصطفی نوری، تهران؛ نشر البرز» که بخشی از آن در برد دارندۀ سفر ناصرالدین شاه به مازندران در سالهای 83-1282 است. و بخشی دیگر نیز مربوط به سفر مازندران در سال 1292 است که در مورد این سفرها قبلا توضیح داده شد.
9 - سفرنامۀ گیلان (23شوال-15 ذیحجه1286)
متن سفرنامه ناصرالدین شاه به گیلان به صورت چاپ سنگی در شماره‌های پی در پی روزنامه‌ی ایران در سالهای 1288 و 1289 در شماره‌های 17 الی 110 این روزنامه به چاپ سنگی و خط نستعلیق میرزا رضای کلهر به چاپ رسیده بود. استاد منوچهر ستوده در سال 1367 از روی همان متن روزنامۀ ایران، سفرنامه را با چاپ حروفی و توسط موسسه فرهنگی جهانگیری منتشر نمود.
این کتاب حاوی متن تصحیح شده،تحشیه،پیشگفتار،تعلقیات،اضافات و فهرست جامع مصطلحات شکار می‌باشد،عنوان «روزنامه سفر گیلان ناصرالدین شاه قاجار به کوشش منوچهر ستوده »می باشد.
همراهان این سفر تقریبا همان همراهان سفر اول مازندران بودند.ولی ناصرالدین شاه توضیحاتی نیز در مورد امور مختلف داده که اهم بعضی از آنها عبارتند از:علمای رشت،لاهیجان و فومن ،صاحب منصبان روس،اعیان گیلان،رشت ومحلات آن، رودخانه گوهر رود،کشتی آتشین روسها،مرداب انزلی،تفریح با کشتی،تماشای کشتی بخار، چراغان کشتی توسط روسها ، آتش بازی در ساحل غازیان و غیره.
بعضی از شهرها، قراء و آبادیهای مسیر رفت و برگشت که توضیحاتی راجع به آنها داده عبارتند از:
کن، کرج،کمال آباد،قوچ‌حصار،خسرو آباد،عبدالله آباد،قزوین،آقا بابا، خرزان،لوشان،منجیل،هرزه بیل،رستم آباد،رودبار،شفت،لاهیجان،رشت،سفید رود، منجیل،قزوین،هزارجریب،خاک علی،سنقرآباد، ینگی امام و ورود به تهران و جلوس در شمس العماره.
10 -سفر ناتمام گیلان . (3 الی 15جمادی الثانی1304هـ.ق)
متن این سفرنامه تحت عنوان «روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین شاه در سفر ناتمام گیلان به کوشش فاطمه قاضیها»، در سال 1381 در چهاردهمین شماره مجلۀ پژوهشهای ایرانشناسی، نامواره‌ی دکتر محمود افشار به عنوان پیوست دوم به چاپ رسید. اصل این متن در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،آرشیو اسناد،اسناد بیوتات، نگهداری می‌شود.
در این سفر که ناصرالدین شاه با اردویی به قصد گیلان حرکت کرده بود در قزوین دچار کولاک شدید شد و با دادن تلفات سنگین مجبور به بازگشت شد .
11 -سفرهای ناصرالدین شاه به قم
ناصرالدین شاه در طول حکومت50 ساله خود 7 سفر به قم داشته که 4 بار آن در خلال سفرهای دیگر و 3 بار به قصد قم بوده است.مجموعه این سفرها وخاطرات مربوط به آن در کتابی تحت عنوان«سفرهای ناصرالدین شاه به قم، به کوشش فاطمه قاضیها، سازمان اسناد ملی ایران،1381»منتشرشد، از اولین سفر وی به قم که در سال 1266 قمری انجام شد،نوشته‌ای برجای نیست. ازدومین سفرکه در سال 1267 در بازگشت از سفر معروف اصفهان انجام یافت نیز خاطرۀ مکتوبی بدست نیامد.سومین سفر قم در خلال سفر معروف «چمن سلطانیه» و در سال 1275 صورت پذیرفت، گزارش این سفر از روزنامه وقایع اتفاقیه برداشت شد.
چهارمین سفر(3 -22 شوال1284 )
این سفر به عزم زیارت قم انجام شد، خاطرات این سفر به خط شخص خودش بوده و بعضی مسیرهای طی شده در رفت و برگشت عبارت بودند از: نجف آباد،ده غدیر،علی آباد،مسیله، دیر،حوض سلطان،پل دلاک،قم و زیارت حضرت معصومه .
پنجمین سفر(1287): در بازگشت از عتبات عالیات انجام شد.
ششمین سفر[9 رجب -4 شعبان 1305]
متن این خاطرات به خط خود شاه و اطرافیان اوست و راجع به تفریح و شکار وضعیت جغرافیایی راهها،زیارت حضرت معصومه،ملاقات باعلما وغیره است.
هفتمین سفر (1309 ه.ق):هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم در کتاب برگرفته از متن سفرنامه عراق عجم می‌باشد.
12 -جلد سوم سفرنامۀسوم فرنگستان (29 ذیحجه1306 – 29 صفر1307 -17 صفر 1308)
این کتاب تحت عنوان «روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، کتاب سوم به کوشش دکتر محمداسماعیل رضوانی، فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1373» منتشر شد.
مطالب این کتاب عبارت از، پیشگفتار ،مقدمه، فهرست خلاصه مندرجات، فهرست اسناد، اسناد(مکاتبات ناصرالدین شاه با تهران)و تصاویر آنها، واژه نامه وفهرست اعلام است. کتاب حاوی 621 صفحه است که فقط 136 صفحه از آن مربوط به خاطرات سفر فرنگستان تا بازگشت به تهران است. ولی چون در اصل سند، ناصرالدین شاه به نوشتن خاطرات ادامه میدهد ، مصححین هم ادامه داده‌اند و از صفحه 136 به بعد خاطرات یک سال بعد از بازگشت به تهران را در برمی‌گیرد، تا جائی که ورود به تهران در تاریخ 24 صفر 1307 است. ولی ادامۀ خاطرات تا 17 صفر 1308 نیز جلد سوم را شامل می‌شود.
بنا بر این در جلد سوم سفرنامه بعداز اعلان پایان خاطرات سفر سوم، یعنی از صفحه 136 به بعد ناصرالدین شاه،همچنان به نوشتن خاطرات خود در بخشی جداگانه ادامه داده، چنانچه 315 صفحه از کتاب را دنباله همین خاطرات تشکیل می دهد. این بخش از خاطرات مانند سفر نامه،روزها پشت سر هم نیست ودر بعضی روزها به شرح خاطرات خود پرداخته است.ً
اهم مطالب این 315 صفحه عبارتند از:
درگذشت حسام الملک،پختن آش ییلاقی،مراسم سلام عید،سفیر عثمانی،وزیر مختار اتازونی،عروسی دختر بزرگ ولیعهد با پسرعزت الدوله و مشیرالدوله،بازدید از دارالفنون،ظل السلطان،عزیز السلطان،کتاب مادام بواری،کوچه‌ی شغال‌آباد،جاجرود، موزیکانچی های قزاق، شکار یوزپلنگ،امین اقدس،سیف الملک حاکم معزول استرآباد، شیرینی خوران عزیزالسلطان با اخترالدوله،طبابت بگمز،درگذشت پسر ولف وزیر مختار انگلیس،ملاقات با شارژ دافر هلند در اطاق برلیان، اقبال السلطنه و مرگ او، تحویل سال در 28 رجب،مراسم سلام عید،آمدن ماژور طالبت به تهران و رفاقت او با عزیزالسلطان، عزیمت امین اقدس به فرنگستان برای معالجه چشم، جهانگیرخان و خرید اسلحه ،ایلچی بلژیک و ایلچی سوئد،حکیم فوریه،نقاش سوئدی،جشن آش پزان،تاریخ لوئی چهاردهم، تولد شاه (6 صفر) و امثالهم
قبلا در همین صفحه سفرهای و سفر نامه های فرنگستان توضیح داده شد. اینک به خاطرات وی از خاطرات و سفرهای داخلی پرداخته می شود.
1 – "گزارش شکارهای ناصرالدین شاه قاجار به کوشش فاطمه قاضیها، تهران؛ سازمان اسناد ملی ایران، 1390»(14 محرم1279 -27 ذیحجه 1281)
متن اصلی کتاب حاوی متن تصحیح شده دستخط ناصرالدین شاه است که با عزیمت از سلطنت آباد به عزم ییلاق شهرستانک از راه کوه البرز شروع و به قول خودش به تفصیل به شکارهایی که شده و سایر مواردی که پیش آمده می‌پردازد.
مطالب این کتاب عبارتست از، شرح ماجراهای شکار و تفریح و گشت و گذار در شهرستانک، دونا، کجور، کنار دریا، بلده، کن، جاجرود ،دوشان تپه، گلندوک ، شکر آب، کلاردشت، مسیله و گاه تهران که آمد و شد ناصرالدین شاه طی سه سالی که مربوط به این کتاب است در مناطق فوق تکرار می‌شود.
این کتاب علاوه بر متن خاطرات دارای مقدمۀاستاد سید عبدالله انوار،مقدمه مؤلف، تاریخچه شکارهای شاهانه در ایران،گزیده‌ی اسناد،منابع و مآخذ،برخی اصطلاحات شکار،نمایه‌ها و تصاویراست.
2 -یادداشتهای روزانه ناصرالدین شاه به کوشش پرویز بدیعی تهران سازمان اسناد ملی ایران ، 1378»( 12 جمادی الثانی 1301 -18 جمادی الاول 1304 )
کتاب فوق نیز از روی اصل دستخط که حاوی دستخطهای اطرافیان ناصرالدین شاه و بعضاً دستخط خودش است تصحیح و تدوین و در 596 صفحه به چاپ رسیده است
این کتاب حاوی پیشگفتار،فهرست مندرجات،فهرست اهم مطالب، ودر نهایت فهرست اعلام است. برخلاف سفرنامه های فرنگستان و عتبات که ناصرالدین شاه خاطرات هر روز خود را مکتوب می نمود، در این یادداشتها، از هر ماهی چند روز را نوشته است و گاهی چند روز را با هم در یک روز ادغام کرده است.بعضی مطالبی که ناصرالدین شاه در خاطرات این کتاب آورده است عبارتند از،عزل مجد الدوله،مهمانی عید مولود حضرت فاطمه (ع) در خانه‌ی مادر نایب السلطنه،سیل در شهر،حضرت عبدالعظیم، اوشان،شهرستانک و کلاردشت ،خرم دشت و طالقان،مراسم آش ییلاقی، روضه خوانی انیس الدوله ،چشم درد امین اقدس،روزنامه نویسی فخرالدوله (همین خاطرات)،شکار در جاجرود،سلام عید نوروز،مدرسه نظامی،لار،سلام عید قربان،نامزدی ملیجک،عاشورا و جریمۀ نزاع کنندگان،شکار پلنگ در دوشان تپه،جشن عید مولود شاه،شکار خرس در کندوان،شورش مردم مشهد علیه آصف‌الدوله،چالوس،سیزده بدر در دوشان تپه،وزیر مختار نمسه (بارون کوسک)،توقف تمام ماه رمضان در صاحبقرانیه،سلام عید غدیر،عریضه زنها در تکیه دولت از بابت گرانی نان، ملاقات با سفرای آلمان، ایتالیا، روس،انگلیس و نمسه،مانور نظامی قشون و زلزله در تهران.
3 - روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی و دکتر الهام ملک‌زاده ، تهران سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، 1390» (اول محرم-شعبان3061 )
کتاب فوق نیز از روی نسخۀ اصلی خطی خاطرات ناصرالدین شاه تصحیح و تدوین شده و خاطرات 7 ماه را در بر می‌گیرد. متن این کتاب حاوی مطالبی است راجع به تعزیه و روضه خوانی در تهران، تعزیه در تکیه دولت، سفر و شکار در سلطنت آباد، دوشان تپه، سرخه حصار، جاجرود، شریف آباد و خاطرات او در تهران و کاخها، زیارت حضرت عبدالعظیم و غیره.
سفرنامه های خراسان
ناصرالدین شاه دوبار به خراسان سفر کرد و سفرنامه نوشت بار اول در سال 1284 هـ.ق و بار دوم در سال 1300 هـ.ق.
4 -روزنامه حکیم الممالک یا سفرنامه اول ناصرالدین شاه به خراسان».(15ذیحجه1283-15 جمادی الثانی 1284 )
سفرنامۀ خراسان به انشاء و تحریر علی نقی حکیم المالک طبیب مخصوص ناصرالدین شاه است،در سال 1286 به خط نستعلیق علی‌اصغر نام و در کارخانه‌ی آقا میرباقر تهرانی با چاپ سنگی و در 485 صفحه منتشر شد. این سفرنامه مشتمل بر گزارش روز به روز می باشد که در مواردی از قبیل،وضعیت جغرافیایی،همراهان ،توصیف منازل بین راه، وضعیت زنان حرم، وصف مستقبلین در هر منطقه و غیره می باشد علاوه بر عده ای از رجال و اهل حرم وخواجه هاوغیره ،نُه هزار نفر از افواج نظامی نیز شاه را در این سفر همراهی کرده‌اند. بعضی از مناطقی که محل عبور و یا اطراق و اقامت این اردوی بزرگ بوده عبارتند از:دوشان‌تپه، شریف آباد، خاتون آباد،ایوانکیف،ورامین،سنگسر،شهمیرزاد،سمنان،دامغان،بسطام،خیرآباد،میامی،عباس آباد،باشتن،سبزوار،نیشابور،قدمگاه و دو آب،در روز 15 صفر وارد شهر مشهد و داخل صحن شده به خط خودش چنین می نویسد:
«داخل صحن شدیم یعنی داخل بهشت گشتیم، از انجا صحن به صحن، اطاق به اطاق، تا به رواق و روضه مطهره مشرف شدیم، حالتی روی داد که به وصف نمی‌آید،خداوندان شاءالله نصیب همۀمؤمنین بفرماید».
در ورود به صحن راجع به وضعیت صحن مطالبی می نویسداز قبیل: صحنهای مختلف،صحن عتیق، ایوان طلای نادری، ایوان شاه عباسی، ،مکتب خانه،گلدسته طلای نادری، سقاخانه، گلدسته عباسی، عکاسی آقارضا عکاس باشی از حرم و عمارات مقدسه و غیره. از ییلاق گلستان و خواجه ربیع و بعضی جاهای دیگر هم دیدن می کند.سپس به قصد بازگشت به تهران به چشمه گیلاس نزول نموده و از راه قوچان، بجنورد، نردین، بسطام، دامغان، چشمه‌علی، فولاد محله، و غیره به تهران بازگشته و مورد استقبال سواره و پیاده عساکر، تجار، کسبه، زن و مرد زیاده از پنجاه هزار نفر قرار گرفته، از دروازه دولت وارد و در تخت مرمر به سلام می‌نشیند.
این سفرنامه در سال 1356 با اضافه کردن فهرست اعلام، با همان حروف و خط و همان تعداد صفحه و تصاویر با چاپ لوحی در چاپخانه حیدری چاپ و منتشرشد.مدت این سفر 6 ماه بود.
5 -سفرنامه خراسان نوشته ناصرالدین شاه»[سفر دوم](5شعبان-28 ذیحجه1300 )
این سفرنامه به قلم ناصرالدین شاه، خط میرزا محمدرضا کلهر و نقاشی های آن از میرزا ابوتراب غفاری است. در این سفر محمدحسن خان اعتماد السلطنه نیز همراه شاه بوده که او هم خاطرات سفر خود را در روزنامه اش نوشته است.
این سفرنامه حاوی 277 صفحه با خط نستعلیق و چاپ سنگی به قطع رحلی در سال 1306 در دارالطباعه خاصه به چاپ رسید.
مسیرهای این سفر تقریباً همان مسیرهای سفر اول است و طی طریق نیز به همان شکل توصیف شده است ، همه چیز در بارۀ مزارع ،عمارات، مساجد و غیره، استقبال حکام شهرها و غیره،افواج و تجار و علما و غیره مکتوب است.
این سفرنامه در سال 1354 نیز توسط انتشارات فرهنگ ایران زمین تحت عنوان «سفرنامه خراسان نوشته ناصرالدین شاه» منتشر و همچنین در سال 1388نیز تحت عنوان«سفرنامه خراسان / به قلم ناصرالدین شاه » توسط انتشارات میر دشتی به چاپ رسید.
6 -سفرنامه ناصرالدین شاه به عراق و بلاد مرکزی ایران»(14 شوال1309 – 21 محرم 1310)
خاطرات این سفر تحت عنوان «مسافرت و سیاحت ایالت عجم و بلاد مرکزی ایران» و یا تحت عنوان فوق ،در سال 1311 و با چاپ سنگی، به قلم ناصرالدین شاه و کتابت زین العابدین محمد شریف قزوینی به خط نستعلیق و به اهتمام محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در دارالطباعه خاصه دولتی منتشر شد. نیز این سفرنامه در سال 1362 با همان حروف و چاپ سنگی با مقدمه‌ی «جواد صفی‌نژاد» به انضمام متنی تحت عنوان «جغرافیای دریاچه قم، حوض سلطان، نوشته‌ی ناصرالدین‌شاه» از طرف انتشارات تیراژه به طبع رسید. همچنین مجدداً در سال 1387 توسط میرهاشم محدث تصحیح و تدوین و با چاپ حروفی منتشر شد و صفحاتی تحت عنوان «تاریخ و جغرافیای عراق عجم نوشته‌ی اعتمادالسلطنه» با مقدمه و فهرست مکانها،اشخاص،کتابها،جانوران،ایلها،لغات،گیاهان و بیماریها منتشر شد.متن سفر نامه مانند دیگر سفرنامه ها حاوی مطالبی از قبیل ، آب و هوای نواحی،شرح عمارات،کاروانسراها،مساجد، آثار باستانی،پوشش مردم،ملاقاتها و نحوه استقبالهائی که با تشریفات کامل توسط حکام، نظامیان، رؤسای ایلات و طوایف و خوانین قاجار و غیره به عمل می آمده وغیره بوده است.
بعضی از مناطقی که در رفت و برگشت این سفر ناصرالدین‌شاه در در مورد وضعیت آنها توضیح داده است عبارت بوده اند از:حسن آباد،کرج،حضرت عبدالعظیم،کهریزک،قم،طایقون،نی‌زار،چشمه‌علی،دلیجان،محلات،سلطان آباد عراق، هزاوه،بروجرد،ازنا،حسین آباد،نهاوند،تویسرکان،فراهان،آشتیان،دستجرد،اسدآباد، ساوه،فتح آباد،عبدل آباد،مأمونیه،زرند، قاسم آباد،خانی آباد وتهران.
سفرنامه های مازندران
7 - سفر اول مازندران(17 ذیقعده1282-28 محرم 1283)
این سفرنامه در روزنامۀ ایران از شمارۀ 13 تا شمارۀ 66 و به سال 1288 منتشر شد.
اما متن این سفرنامه ّبه خط خود ناصرالدین شاه در آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران موجود است، که نگارنده آن را مد نظر قرارداده است .قبل از سفر وزرا ، رجال ، اعیان، امرا، و دستجات نظامی اورا مشایعت و ناصرالدین شاه راه تهران تا مازندران را شکارکنان و تفریح کنان طی می کند. بعضی از کسانی که با او در این سفر همراه بودند؛عبارتند از:تیمورمیرزا،حاجب الدوله، سلیمان خان افشار،صدیق الملک،یحیی خان،شهبازخان،علی رضاخان،و یس امیرال یعنی نایب امیربحر کشتی های بحرخزر از روسیه،ملک منصور میرزا،تولوزون،ادیب الملک،آقاگستیرخان،قهرمان خان،تعداد زیادی از خدمه و افواج نظامی و نیز تعدادی از زنان حرم،خواجه ها و غیره .
قصد نهایی ناصرالدین شاه از این سفر بازدید از کشتیهای روسی است در فرح آباد ولی دربین راه فرصت شکار و تفریح و شناسایی مزارع وروستاها و غیره را از دست نداده و همه را با قلم خودش به رشته تحریر در آورده است،بعضی مناطقی که از آنها عبور کرده به شرح ذیل است:
بومهن،میرآباد، دماوند، فیروزکوه، پل سفید، ده شیر مست،زیراب،شیرگاه،سوادکوه،پل سه چشمه،پل تجن،قریه آزادکله،ساری،گل افشان،چهاربن،استخرسر،داراب کلا،نکا، اشرف (بهشهر)،عباس آباد،مقیمی،نوروز آباد،میان کاله،صفی آباد،فرح آباد و لب دریا
،هنگام اطراق نیز به خوشگذرانی مشغول و خواننده ها می زدند و می خواندند. در سوادکوه در منطقه ای یادآور زمانی را می کند که بابی ها در آن منطقه به مهدی قلی میرزای مرحوم در قریه «واس کَس» شبیخون زده اند و در اشرف (بهشهر) ، باغ شاه عباسی، عمارت چهل ستون، کوههای سبز، اندرونی شاه عباس، باغ و عمارت صاحب الزمان را به زیبایی توصیف می کند. تا بالاخره به فرح آباد و لب دریا می رسد جائی که کشتیهای روس از دور پیدا می شود. ایلچیان روس و سایر صاحب منصبان بحری و برّی، بطوررسمی به استقبال وی آمده وناصرالدین شاه وهمراهانش برای بازدید از کشتیها ، به بالای سطحه کشتی رفته و روسها از او با تشریفات کامل پذیرائی به عمل می آورند ، بعد از بازدید از کشتی،ازمسیری دیگر به طرف تهران حرکت می کند ، بعضی مناطقی که در بازگشت از آنها عبور کرده عبارتند از: ،مشهدسر(بابلسر)،بارفروش(بابل)،آمل،چالوس،حسن کیف،کلاردشت،مرزنآباد،هزارچم،گچسر، شهرستانک، لوارک، آهار، گله کیله، شکرآب، اوشان ، تلحرز و ورود به سلطنت آباد و تهران.این سفر حدوداً 70 روز به طول انجامید.
8 -سفر دوم مازندران تحت عنوان «روزنامۀ سفر مازندران، نوشته‌ی ناصرالدین شاه قاجار» است. (17 شعبان– پنجم ذیقعده1292)
در سال 1292 هـ.ق ناصرالدین شاه مجدداً به مازندران سفر می‌کند وسفر نامه آن دو سال بعد در سال 1294 به کتابت محمدحسن خان صنیع‌الدوله به خط نستعلیق و چاپ سنگی منتشر می‌شود. عنوان کتاب «کتاب روزنامه سفر همایونی به مازندران» بود، این کتاب در سال 1356، عیناً از روی چاپ سنگی و با همان خط نستعلیق به همت و با مقدمه ایرج افشار، و اضافه نمودن فهرست، تحت عنوان «روزنامه سفر مازندران نوشته‌ی ناصرالدین شاه قاجار» توسط انتشارات فرهنگی ایران زمین ، در 310 ص منتشر شد. این سفرازدوشان تپه آغاز و از طریق تلحرز و اوشان ادامه یافت. بعضی جاهایی که در رفت و برگشت به شرح درباره آنها پرداخته، عبارت بوده اند از: ورجین،شکرآب،شهرستانک،زانوس،دوآب، نسن، پول، کجور، لاشک، چالوس،تنکابن (شهسوار)،سخت سر (رامسر)،فریدونکنار،محمود آباد،نوذر آباد،فرح آباد،استرآباد،میانکاله،قلعه پلنگان،اشرف(بهشهر)ساری،بارفروش،آمل،لاریجان، کهرود،بلده،یوش،رستاق،رینه،دماوند،بومهن،عسطلک،جاجرود،دوشان تپه و با ورود به تهران متن سفرنامه پایان می یابد.
کتابی نیز اخیراً منتشر شده تحت عنوان «سفرنامه های عصر ناصرالدین شاه به کوشش مصطفی نوری، تهران؛ نشر البرز» که بخشی از آن در برد دارندۀ سفر ناصرالدین شاه به مازندران در سالهای 83-1282 است. و بخشی دیگر نیز مربوط به سفر مازندران در سال 1292 است که در مورد این سفرها قبلا توضیح داده شد.
9 - سفرنامۀ گیلان (23شوال-15 ذیحجه1286)
متن سفرنامه ناصرالدین شاه به گیلان به صورت چاپ سنگی در شماره‌های پی در پی روزنامه‌ی ایران در سالهای 1288 و 1289 در شماره‌های 17 الی 110 این روزنامه به چاپ سنگی و خط نستعلیق میرزا رضای کلهر به چاپ رسیده بود. استاد منوچهر ستوده در سال 1367 از روی همان متن روزنامۀ ایران، سفرنامه را با چاپ حروفی و توسط موسسه فرهنگی جهانگیری منتشر نمود.
این کتاب حاوی متن تصحیح شده،تحشیه،پیشگفتار،تعلقیات،اضافات و فهرست جامع مصطلحات شکار می‌باشد،عنوان «روزنامه سفر گیلان ناصرالدین شاه قاجار به کوشش منوچهر ستوده »می باشد.
همراهان این سفر تقریبا همان همراهان سفر اول مازندران بودند.ولی ناصرالدین شاه توضیحاتی نیز در مورد امور مختلف داده که اهم بعضی از آنها عبارتند از:علمای رشت،لاهیجان و فومن ،صاحب منصبان روس،اعیان گیلان،رشت ومحلات آن، رودخانه گوهر رود،کشتی آتشین روسها،مرداب انزلی،تفریح با کشتی،تماشای کشتی بخار، چراغان کشتی توسط روسها ، آتش بازی در ساحل غازیان و غیره.
بعضی از شهرها، قراء و آبادیهای مسیر رفت و برگشت که توضیحاتی راجع به آنها داده عبارتند از:
کن، کرج،کمال آباد،قوچ‌حصار،خسرو آباد،عبدالله آباد،قزوین،آقا بابا، خرزان،لوشان،منجیل،هرزه بیل،رستم آباد،رودبار،شفت،لاهیجان،رشت،سفید رود، منجیل،قزوین،هزارجریب،خاک علی،سنقرآباد، ینگی امام و ورود به تهران و جلوس در شمس العماره.
10 -سفر ناتمام گیلان . (3 الی 15جمادی الثانی1304هـ.ق)
متن این سفرنامه تحت عنوان «روزنامه‌ی خاطرات ناصرالدین شاه در سفر ناتمام گیلان به کوشش فاطمه قاضیها»، در سال 1381 در چهاردهمین شماره مجلۀ پژوهشهای ایرانشناسی، نامواره‌ی دکتر محمود افشار به عنوان پیوست دوم به چاپ رسید. اصل این متن در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران،آرشیو اسناد،اسناد بیوتات، نگهداری می‌شود.
در این سفر که ناصرالدین شاه با اردویی به قصد گیلان حرکت کرده بود در قزوین دچار کولاک شدید شد و با دادن تلفات سنگین مجبور به بازگشت شد .
11 -سفرهای ناصرالدین شاه به قم
ناصرالدین شاه در طول حکومت50 ساله خود 7 سفر به قم داشته که 4 بار آن در خلال سفرهای دیگر و 3 بار به قصد قم بوده است.مجموعه این سفرها وخاطرات مربوط به آن در کتابی تحت عنوان«سفرهای ناصرالدین شاه به قم، به کوشش فاطمه قاضیها، سازمان اسناد ملی ایران،1381»منتشرشد، از اولین سفر وی به قم که در سال 1266 قمری انجام شد،نوشته‌ای برجای نیست. ازدومین سفرکه در سال 1267 در بازگشت از سفر معروف اصفهان انجام یافت نیز خاطرۀ مکتوبی بدست نیامد.سومین سفر قم در خلال سفر معروف «چمن سلطانیه» و در سال 1275 صورت پذیرفت، گزارش این سفر از روزنامه وقایع اتفاقیه برداشت شد.
چهارمین سفر(3 -22 شوال1284 )
این سفر به عزم زیارت قم انجام شد، خاطرات این سفر به خط شخص خودش بوده و بعضی مسیرهای طی شده در رفت و برگشت عبارت بودند از: نجف آباد،ده غدیر،علی آباد،مسیله، دیر،حوض سلطان،پل دلاک،قم و زیارت حضرت معصومه .
پنجمین سفر(1287): در بازگشت از عتبات عالیات انجام شد.
ششمین سفر[9 رجب -4 شعبان 1305]
متن این خاطرات به خط خود شاه و اطرافیان اوست و راجع به تفریح و شکار وضعیت جغرافیایی راهها،زیارت حضرت معصومه،ملاقات باعلما وغیره است.
هفتمین سفر (1309 ه.ق):هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم در کتاب برگرفته از متن سفرنامه عراق عجم می‌باشد.
12 -جلد سوم سفرنامۀسوم فرنگستان (29 ذیحجه1306 – 29 صفر1307 -17 صفر 1308)
این کتاب تحت عنوان «روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، کتاب سوم به کوشش دکتر محمداسماعیل رضوانی، فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1373» منتشر شد.
مطالب این کتاب عبارت از، پیشگفتار ،مقدمه، فهرست خلاصه مندرجات، فهرست اسناد، اسناد(مکاتبات ناصرالدین شاه با تهران)و تصاویر آنها، واژه نامه وفهرست اعلام است. کتاب حاوی 621 صفحه است که فقط 136 صفحه از آن مربوط به خاطرات سفر فرنگستان تا بازگشت به تهران است. ولی چون در اصل سند، ناصرالدین شاه به نوشتن خاطرات ادامه میدهد ، مصححین هم ادامه داده‌اند و از صفحه 136 به بعد خاطرات یک سال بعد از بازگشت به تهران را در برمی‌گیرد، تا جائی که ورود به تهران در تاریخ 24 صفر 1307 است. ولی ادامۀ خاطرات تا 17 صفر 1308 نیز جلد سوم را شامل می‌شود.
بنا بر این در جلد سوم سفرنامه بعداز اعلان پایان خاطرات سفر سوم، یعنی از صفحه 136 به بعد ناصرالدین شاه،همچنان به نوشتن خاطرات خود در بخشی جداگانه ادامه داده، چنانچه 315 صفحه از کتاب را دنباله همین خاطرات تشکیل می دهد. این بخش از خاطرات مانند سفر نامه،روزها پشت سر هم نیست ودر بعضی روزها به شرح خاطرات خود پرداخته است.ً
اهم مطالب این 315 صفحه عبارتند از:
درگذشت حسام الملک،پختن آش ییلاقی،مراسم سلام عید،سفیر عثمانی،وزیر مختار اتازونی،عروسی دختر بزرگ ولیعهد با پسرعزت الدوله و مشیرالدوله،بازدید از دارالفنون،ظل السلطان،عزیز السلطان،کتاب مادام بواری،کوچه‌ی شغال‌آباد،جاجرود، موزیکانچی های قزاق، شکار یوزپلنگ،امین اقدس،سیف الملک حاکم معزول استرآباد، شیرینی خوران عزیزالسلطان با اخترالدوله،طبابت بگمز،درگذشت پسر ولف وزیر مختار انگلیس،ملاقات با شارژ دافر هلند در اطاق برلیان، اقبال السلطنه و مرگ او، تحویل سال در 28 رجب،مراسم سلام عید،آمدن ماژور طالبت به تهران و رفاقت او با عزیزالسلطان، عزیمت امین اقدس به فرنگستان برای معالجه چشم، جهانگیرخان و خرید اسلحه ،ایلچی بلژیک و ایلچی سوئد،حکیم فوریه،نقاش سوئدی،جشن آش پزان،تاریخ لوئی چهاردهم، تولد شاه (6 صفر) و امثالهم
شنبه ۸ خرداد ۱۳۹۵ ساعت ۱:۱۷
