سفرها و سفرنامه های فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار
سفرنامه‌های فرنگ ناصرالدین شاه به ترتیب تاریخ عبارتند از:
سفر اول فرنگستان1290 ه.ق، سفر دوم فرنگستان1295 ه.ق و سفر سوم فرنگستان 1306 ه.ق که ذیلا به معرفی هرسه سفر و سفرنامه های آن پرداخته می شود:
ا-سفر اول فرنگستان(21صفر-14 رجب 1290)
در سال 1290 هـ.ق ناصرالدین شاه برای اولین بار به فرنگستان رفت و شخصاً به نگارش خاطرات خود پرداخت.
این سفرنامه یکسال بعد در سال 1291 به قطع رحلی و چاپ سنگی منتشر شد. در سال 1293 نیز با کتابت حاج محمد حسین توکلی، به خط نستعلیق و به اهتمام عبدالوهاب بن محمدبن مؤمن شیرازی در بمبئی با خط نستعلیق و چاپ سنگی و تحت عنوان «روزنامه فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار» ودر همین سال نیز همین سفرنامه در بمبئی و به اهتمام محمدعلی‌ شیرازی با چاپ سنگی منتشر شد.
همچنین نیز در سالهای 1333 و 1343 در اصفهان توسط کتابفروشی مشعل و اندیشه اصفهان با چاپ حروفی به زیور طبع آراسته شد.
اما سفرنامه اول فرنگستان ناصرالدین شاه که از روی اصل دستخط خودش تصحیح و تدوین شده ،سفرنامه ایست تحت عنوان (روز نامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان ، به کوشش فاطمه قاضیها، تهران، 1371 ، سازمان اسناملی ایران) که در مقدمه‌ی آن متن چاپ سنگی با متن دستخط ناصرالدین‌شاه مقایسه و تفاوتهای آنها توضیح داده شده است و بااین مقایسه روشن شد که چاپهایی که در زمان خودش و بعد از روی همانهاچاپ شده دارای سانسور و تفاوتهای دیگریست و این در مورد همه سفرنامه ها و دیگرخاطرات صدق می کند.
جدا از تفاوتهای متن، چاپ جدید (1377 )دارای الحاقاتیست از قبیل ، پیشگفتار، مقدمه، فهرست اهم مطالب،فهرست اسناد،تصاویر و پانویسها،اسناد و تصاویر آنها و فهرست عمومی اعلام .
اسامی کشورها و بعضی از شهرها، عمارات ،مناطق و مطالبی که ناصرالدین‌شاه در سفرنامه به آنها پرداخته ،عبارتند از:
رودخانه ولگا،حاجی طرخان،یادگارهای پطر کبیر،سارتسین،مسکو،کرملین، پطرزبورگ،پطرهوف،موزه ارمیتاژ،آلمان،برلین، پوستدام،امپراطورآلمان،کُلن،فرانکفورت،ویسباد،دارمشتاد،بادن باد،اسپا،بلژیک،بروکسل، انگلستان،لندن،ویندزور،کارخانجاتاسلحه‌سازی،آلبرت حال، موزه‌ مادام تسو،پورتسموت،گرینویچ،رودخانه تایمز،لیورپول، قلعه سیاه و قدیم لندن، پاریس،اقامت و سیاحت در فرانسه ،شانزه لیزه ،موزه لوور،مقبرۀناپلئون،مجسمۀژاندارک،ژنو،سوئیس،ایتالیا،میلان،سالزبورگ،اطریش،وین، خلیج آتن پایتخت یونان، عثمانی، استانبول، پوتی، قفقاز، تفلیس، گنجه، مقبره‌ی شیخ نظامی، با دکوبه، دریا و ورود به انزلی .
در اروپا به هرشهروکشوری که رسیده با تشریفات کامل مورد استقبال قرار گرفته و مجالس شام و رقص با خانوادههای سلطنتی، صاحب منصبها، اعیان و غیره داشته و از موزه‌ها، کارخانجات و بناهای تاریخی بازدید کرده است.
بعضی از افرادی که با او در این سفر بودند یا بزرگانی که در آنجاها ملاقات کرده عبارتند از:
امپراطور روسیه،حاکم مسکو،قسطنطین و نیکلا برادران امپراطور، امپراطور پروس و ولیعهد،بیسمارک،امپراطریس آگوستا،پادشاه و ملکه بلژیک،وزرای بلژیک، ولیعهد انگلیس، ملکه ویکتوریا، حاکم شهر لندن، پتی خواننده معروف فرنگستان، لرد گرانویل وزیر خارجه انگلستان، لردراسل، رؤسای ارامنه، یهود و نصاری، مارشال مک ماهون، خانواده سلطنتی و صدراعظم ایتالیا،خانواده‌ی سلطنتی لوکزامبورگ،امپراطور و شاهزادگان اطریش،سلطان عثمانی،وزرای خارجه مقیم استانبول، فرمانروای قفقاز وغیره
از انزلی تا تهران هم به تحریر خاطرات خود در بعضی روزها و اخبار مهم ادامه می‌دهد، یکی از مسائلی که برایش بسیار مهم بوده " در خاطرات انزلی تا تهران" ، عزل میرزا حسین خان سپهسالار. و دیگرخبر مرگ مادرش مهدعلیا. در نزدیکی تهران سفرا و نمایندگان کشورهای خارجی، روضه خوانها و غیره به استقبال او آمده بودند، در دروازه ناصری تهران افواج، موزیکانچیها وغیره با تشریفات کامل ادای احترام کرده مراسم سلام بطور رسمی در کاخ مرمر برگزار و به اندرون می‌رود. روز جمعه سوم راجع به تشییع جنازه مهدعلیا شرح داده و سفرنامه را به پایان می رساند.

سفر دوم فرنگستان (سلخ ربیع الاول-هشتم شعبان 1295)
درین سفر شاه به انگلستان نرفت و سفرش چهارماه و نه روز به طول انجامید.
خاطرات این سفر پس از بازگشت به ایران به قطع رحلی و چاپ سنگی در 259 صفحه و در سال 1296 با خط نستعلیق میرزا رضای کلهر منتشر شد. نیز در سال های بعد به کتابت دیگران و در بمبئ تجدید چاپ شد که مجلداتی از آن در کتابخانه ملی و غیره موجود است. مرحوم ایرج افشار این سفرنامه را از روی چاپ سنگی با الحاق مقدمه و فهارس و با همان خط نستعلیق میرزا رضا کلهر در سال 1363 تحت عنوان «سفر فرنگستان، نوشته‌ی ناصرالدین شاه قاجار، سفر دوم، مقدمه و فهرست از ایرج افشار، تهران انتشارات شرق». منتشرکرد.
مانند سفر اول معرفی این سفرنامه از روی مجلدی که از روی دستخط ناصرالدین شاه تصحیح و تدوین شده است انجام خواهد گرفت. (روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان به کوشش فاطمه قاضیها، تهران؛ سازمان اسناد ملی ایران، 1377).
این سفرنامه حاوی مطالبی است از قبیل: عبور از کرج، قزوین، ابهر، زنجان، تبریز، مرند وغیره، عبور از ارس، ورود به قفقاز ، نخجوان، ایروان، تفلیس ،حضور در مسکو ، پطرزبورگ و ملاقات با امپراطور و سایر امرای کشوری و لشکری آنجا،شرکت در جشنها و مهمانیها و سیاحت جاهای دیدنی، آلمان، برلن ،ملاقات با امپراطورآلمان، سوءقصد به امپراطور،بادن‌باد،پاریس و نمایشگاهی جهانی صنایع ، غرفۀزیبای ایران الهام گرفته از سنت رایج در اصفهان استراسبورگ در اشغال آلمانها ، اطریش و وین و بازگشت به ایران از طریق :ولاد قفقاز، بندر پطروفسکی ، دریای خزر، انزلی و رشت و ورود به تهران .
در این سفرنامه شاه به شرح مواردی ازقبیل، جزئیات موزه‌ها، باغ وحش، مجالس رقص، ضیافتها ، صنایع و کارخانه ها، راهها و وسایل حمل و نقل و مردم کوچه و بازار پرداخته است ،. این کتاب نیز حاوی مقدمه، پیشگفتار ،فهرست اعلام، فهرست اهم مطالب روزنامه خاطرات ، فهرست موضوعی اسناد، اسناد(مکاتبات شاه با تهران و غیره)و 40 قطعه تصاویر اعاظم فرنگستان می باشد.

سفرنامه‌ی سوم فرنگستان ناصرالدین شاه (شعبان 306 -24 صفر 1307)
خاطرات این سفر بعد از بازگشت ناصرالدین شاه به صورت چاپ سنگی در 411 ص با خط نستعلیق توسط محمدحسن خان اعتماد السلطنه در دارالطباعه خاصه دولتی ، در سال 1308 ق تحت عنوان «سفرنامه ی ناصرالدین شاه به فرنگ در سال 1306 ق» منتشرشد.(موجود در کتابخانه ملی)
همچنین خاطرات این سفر از روی اصل دستخط در سه مجلد در سالهای 1369 ، 1371 و 1373 توسط سازمان اسناد ملی ایران سابق منتشر شد. یادداشتهای این سفرنامه را ناصرالدین‌شاه در هر فصل به خط خود آغاز ، چند سطری می‌نوشته و سپس خاطرات خود را تقریرو همراهان خاص او تحریر می کرده اند.


جلد اول سفرسوم(13 رجب-21 شوال 1306) (از تهران الی آنورس)
خود ناصرالدین شاه سفرنامه را به سه بخش کتاب اول، کتاب دوم وکتاب سوم تقسیم کرده است .در کتاب اول بعضی جاهایی که تا ارس عبور کرده ود مور د آنها توضیح داده است ،عبارتند از حصارک، ینگی امام، قزوین، سیاده‌دهن،صاین قلعه،سلطانیه،زنجان،نیک‌پی،میانه،چمن اوجان،باسمنج، تبریز (مهمان ولیعهد)،صوفیان، مرند و کنار ارس . سپس به شرح چگونگی گذشتن خود و همراهانش از آب ارس پرداخته است.
از ده جلفا عبور و وارد نخجوان می‌شود و می نگارد که که اغلب این دهات ارمنی و مسلمان زیاد داشت و گویا مسلمانان آنجا به نحو غریبی و با هیجان زیاد از او استقبال کرده‌اند، در ورود به تفلیس نیز استقبال با شکوهی از طرف حاکم و صاحب منصب ها،اهل نظام و اهل قلم، قونسولها وغیره از وی شده است.
بعد از عبوراز ملت، ولاد قفقاز وغیره در مسکو توقف می‌نماید. اهم سایر مطالبی که در این سفر نامه عنوان و توضیح داده عبارتست از :
کاخ کرملین ، پطرزبورگ ، استقبالِ شاهزاده ها و تمام خانوادۀ سلطنت با قشون نظامی و غیره، شام رسمی و بازدیدهای تشریفاتی، کلیساها، موزه‌ها، جواهرات، مجالس رقص و شام، ورشو،عمارتها ، پارکها ، امپراطور و جمعیت سیصدهزار نفری لهستان ، قلعه‌های نظامی، شام رسمی در خانه حاکم . اسپالا شکارگاه مخصوص امپراطورو توصیف آنجا، کارخانه ژیراردم ودوهزار کارگر زن،تآترو تماشاخانه،برلن،پوتسدام،ماکدبورگ،هس کاسل،فرانکفورت،غذاهای مأکول آلمانها،امپراطورآلمان،وزیر جنگ،مارشالها و دسته سربازها،امپراطریس،نمایشگاه شکار،شام رسمی با امپراطور آلمان و نطق طرفین ،آمستردام، توپهای دریایی و قلعه جات، عزیمت به آنورس از شهرهای معروف بلژیک و استقبال از او در آنجا توسط اعاظم نظامی، بلدی، قلمی، اعیان، اشراف، قونسول‌های خارجه و غیره . جلد اول یا کتاب اول نیز دارای ضمائمی است که عبارتست از فهرست اشیای خریداری شده در فرنگستان، شرح حال رجالی که با او همراه بودند و تصاویری از دستخطها و فهرست اعلام، مجموعاً کتاب در 511 صفحه به پایان می‌رسد.
جلد دوم سفر سوم فرنگستان (24 شوال -28 ذیحجه 1306)
ناصرالدین شاه نگارش این جلد را با دستخط خودش در شهر آنورس بلژیک شروع و در استراگوم مجارستان به پایان به پایان میرساند ، این جلد هم تحت عنوان: «روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان، به کوشش محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها، کتاب دوم سازمان اسناد ملی ایران، 1371» انتشار یافت. دراین بخش از سفر سوم ناصرالدین شاه، بعد از درج عباراتی قلم را به ناصرالملک می‌دهد، آنطور که از نوشتحات برمی‌آید در این سفر بعد از آنورس به بروکسل رفته و با پادشاه و ملکه بلژیک در قصر لاکن ناهار صرف کرده است. بعضی مطالبی که به توصیف و تعریف آنها پرداخته است، عبارتند از: بالماسکه، آتش بازی، شهرییلاقی اسپا، بنای پطر کبیر ، کارخانه‌ی سرنگ شهر لی یژ،مدرسه بچه های یتیم،عزیمت به انگلیس با کشتی ،استقبال کشتی جنگی انگلیس مقابل رودخانه‌ی تایمز، لندن و استقبال و ازدحام مردم، کاخ باکینگ هام،شهر قدیمی ویندوزور،ملاقات با ملکه‌ویکتوریا،بازگشت به لندن،باغ وحش، اسب دوانی،آلبرت حال،اسامی وزرای لندن،کلوپ وزرای لیبرال،قصر آلفرد روچیلد،روچیلدهای لندن،بیرمنگام،عمارت بلدیه،شهر شفلید،کارخانجات صنعتی، منچستر،قصر بوکانان کاسل،گلاسگو،مجلس بال،شام و رقص،ادنبورگ پایتخت نیوکاسل،برایتون،دیدار با ماژور طالبت،پورتسموت و عزیمت به بندر شربورغ در خاک فرانسه،پاریس،سعدی کارنو رئیس جمهور فرانسه،برج ایفل،ملاقات با لوئی پاستور،شام در عمارت الیزه،موزه لوور،نمایشگاه و غرفه‌ی ایران،روچیلدهای پاریس،خیابان شانزه‌لیزه،عبورازخاک سوئیس،بادن‌باد،آلمان،شهر هایدلبرگ،تماشاخانه،اشتودگارد، وورتمبرگ،مونیخ،پایتخت باویر، تختخواب ناپلئون اول، چهلچراغ عاج، جواهرات ملکه، باغ هل بورون، وین، استقبال امپراطور در گار وین، شام رسمی با امپراطور اطریش ،بوداپست،عبور از روی رودخانه دانوب و ورود به شهر «استراگوم» مجارستان.با پایان متن کتاب دوم ،بیش از صد صفحه،اسناد و مکاتباتی است که در حین سفر با سران ایرانی و زنان انجام داده است ،با الحاق فهرست اعلام ، وچند تصویر کتاب دوم یا بخش دوم سفرنامه سوم فرنگستان ناصرالدین شاه مجموعاً در 447 + بیست صفحه به اتمام می‌رسد. همچنین قبل از شروع متن، فهرست مطالب ، فهرست خلاصه مندرجات و فهرست اسناد نیز کتاب دوم را در برمی گیرد.
جلد سوم سفرنامۀسوم فرنگستان (29 ذیحجه1306 – 29 صفر1307 -17 صفر 1308)
این کتاب تحت عنوان «روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان، کتاب سوم به کوشش دکتر محمداسماعیل رضوانی، فاطمه قاضیها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1373» منتشر شد.
مطالب این کتاب عبارت از، پیشگفتار ،مقدمه، فهرست خلاصه مندرجات، فهرست اسناد، اسناد(مکاتبات ناصرالدین شاه با تهران)و تصاویر آنها، واژه نامه وفهرست اعلام است. کتاب حاوی 621 صفحه است که فقط 136 صفحه از آن مربوط به خاطرات سفر فرنگستان تا بازگشت به تهران است. ولی چون در اصل اسناد ناصرالدین شاه به نوشتن خاطرات ادامه میدهد ، مصححین هم ادامه داده‌اند و از صفحه‌ 136 به بعد خاطرات یک سال بعد از بازگشت به تهران را در برمی‌گیرد، تا جائی که ورود به تهران در تاریخ 24 صفر 1307 است. ولی ادامۀ خاطرات تا 17 صفر 1308 نیز جلد سوم را شامل می‌شود.
اهم مطالب 136 صفحه اول یعنی از بوداپست تا ورود به تهران که به شرح آنها پرداخته است از این قرارند:
شهر بوداپست،ترامواهای کوچک،ملاقات با وامبری،رودخانه دانوب و کشتی‌های بخار،محله‌ی صرب،ولاچسکی (در خاک لهستان)، سرحد گالسی لهستان اطریش،خروج از خاک اطریش،شهر الیزاوت گراد،خط کاترین،رستف،قفقاز،پسرهای بهمن میرزا، ملامحمد حسین خویی مجتهد قفقاز،قزاقهای قفقاز، تفلیس، روضه خانی در قونسول خانه ایران در تفلیس،آقستفا،دلیژان،هوای گرم ایروان،استقبال کشیشها،باش نوراشین،نخجوان، ارس، استقبال ولیعهد (مظفرالدین‌میرزا) با شام خوب ایرانی،گلین قیا،کَرَم قاچاق دزد معروف سرحدات روس و عثمانی و ایران،مرند، شکار میش مرغ، صوفیان، تبریز و استقبال و ازدحام مردم آن،هوای باسمنج،سعید آباد،حاجی آباد،تکمه داش،قراچمن،سلام عید [تولدشاه]،جمال آباد،اعطای مدال طلا به ولیعهد،سرچم (بیابان برهوت)،نیک پی،خمسه و زنجان و آتش بازی در صحرا،سلطانیه،سفارش تعمیر گنبد سلطان محمد خدا بنده،خرمدره،سواران کاکاوند،قزوین،دره ماهورها،درختان انگور،سوارها و ایلات،ملاقات با خوانین قاجار،باد سخت قاقازان، ینگی امام،سوارهای نانکلی، ورود به تهران،استقبال رسمی و مراسم سلام در تخت مرمر.
پس از ورودبه تهران نیز به نوشتن خاطرات خود در همان کتابچه تا آخر صفر ادامه می‌دهد و مطالبی از قبیل تکیه دولت و تعزیه خوانی، رژه صاحب منصبان وغیره را وصف کرده و روز 29 صفر پایان نگارش روزنامه سفر سوم فرنگستان را اعلام می نماید.

خاطرا ت تهران و ییلاقات اطراف
1 - در جلد سوم سفرنامه بعداز اعلان پایان خاطرات سفر سوم، یعنی از صفحه 136 به بعد ناصرالدین شاه،همچنان به نوشتن خاطرات خود در بخشی جداگانه ادامه داده، چنانچه 315 صفحه از کتاب را دنباله همین خاطرات تشکیل می دهد. این بخش از خاطرات مانند سفر نامه،روزها پشت سر هم نیست ودر بعضی روزها به شرح خاطرات خود پرداخته است.ً
اهم مطالب این 315 صفحه عبارتند از:
درگذشت حسام الملک،پختن آش ییلاقی،مراسم سلام عید،سفیر عثمانی،وزیر مختار اتازونی،عروسی دختر بزرگ ولیعهد با پسرعزت الدوله و مشیرالدوله،بازدید از دارالفنون،ظل السلطان،عزیز السلطان،کتاب مادام بواری،کوچه‌ی شغال‌آباد،جاجرود، موزیکانچی های قزاق، شکار یوزپلنگ،امین اقدس،سیف الملک حاکم معزول استرآباد، شیرینی خوران عزیزالسلطان با اخترالدوله،طبابت بگمز،درگذشت پسر ولف وزیر مختار انگلیس،ملاقات با شارژ دافر هلند در اطاق برلیان، اقبال السلطنه و مرگ او، تحویل سال در 28 رجب،مراسم سلام عید،آمدن ماژور طالبت به تهران و رفاقت او با عزیزالسلطان، عزیمت امین اقدس به فرنگستان برای معالجه چشم، جهانگیرخان و خرید اسلحه ،ایلچی بلژیک و ایلچی سوئد،حکیم فوریه،نقاش سوئدی،جشن آش پزان،تاریخ لوئی چهاردهم، تولد شاه (6 صفر).