امتیاز انحصار دخانیات به بیگانه،قیام مردم به رهبری علما و اسنادی از چگونگی لغو قرارداد رژی از طرف ناصرالدین شاه
در پی سفرسوم ناصرالدین شاه به فرنگستان در سال 1306 ه.ق و مذاکره با ماژور تالبوت رئیس کمپانی رژی در لندن،و فراهم آوردن شرایط لازم پس از بازگشت به ایران ، در28 رجب سال 1308 امتیاز انحصار دخانیات کل ایران به کمپانی رژی اعطا شد.مردم که از این پیش آمد به شدت رنجیده خاطر بودند از فتوای میرزای شیرازی مجتهد و مرجع تقلید،دال بر تحریم استعمال توتون و تنباکو استقبال کرده ، سر به شورش بر داشتندو بطور جدی همه اقشار ازپیر و جوان و زن و مرد از استعمال دخانیات و بخصوص قلیان که رایج آن زمان بود خودداری کردند ¹ ر.ک .عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی ادری ایران در دوره قاجاری،تهران:زوار،1371،ج1 صص471-473 .سردمداران و امین السلطان (بانی اصلی این متیاز دهی)،یکی از علما بنام میرزا حسن آشتیانی که رهبری قیام را به عهده داشت تهدید به نفی بلد نمودند و شورشیان را اشرار و الواط خواندند ² سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، آرشیو اسناد،سند شماره 13125-296) . ولی میرزاحسن منتظرنشد،خود تصمیم به عزیمت گرفت که مردم با شور و هیجان مانع شدند،خلاصه قیام بالا گرفته و مردم عاصی مورد سرکوب مسلحانه قرار گرفتند که منجر به کشته و زخمی شدن عده ای گردید وشورش به سایر ولایات سرایت کرد.در این رابطه از طرف کمپانی مزبور اطلاعیه ای صادر می شود تحت عنوان "اعلان اداره انحصار دخانیات"بدین مضمون که چون دولت جهت حفظ منابع کشور و افزایش مداخل دولت اداره دخانیات کل کشور را به یک کمپانی بزرگی سپرده مقاصدی داشته که برای اطلاع عموم این مقاصد اعلان می شود تا مردم در جریان قراربگیرند واین مقاصد را در چهار مورد عنوان می کندکه اختصار آن چنین است،:اولا از تشکیل این کمپانی ابدا به زارعین توتون وتنباکو خسارتی وارد نخواهد آمد...ثانیا فروشندگان توتون و تنباکو از این کمپانی منتفع خواهند شد...،ثالثا مصرف کنندگان توتون و تنباکو ازاین وضع جدید بطور یقین خرسند و خشنود خواهند بود... ودر انتهای اعلامیه از عموم می خواهد که هرکس اطلاعات بیشتری می خواهد مستقیما به رئیس این اداره مراجعه کند تا جواب صحیح گفته شود و ازین قبیل. ³ همان :سند شماره 7337 -296 ‏‫در این رابطه امین‌السلطان به عموم حکام ولایات تلگرافی صادر می کند مبنی بر مورد اعتماد بودن کمپانی در عمل تنباکو و لزوم رفع نگرانی تجار از انجام معاملعه با آن کمپانی.‬‬‬‬‬‬تاریخ اعلامیه نیز دهم ذیقعده 1308 قید شده است. ⁴ همان سند شماره 21787-296 اعتراضها و تحریم همچنان ادامه داشت تا اینکه ناصرالدین شاه که تحمل این اوضاع برایش خیلی سنگین بود و جدی بودن و گسترش اعتراض را کاملا درک کرده بود در صدد چاره جویی برآمده و طی دستخطی به امین لسلطان وزیر اعظم،همه کاره مملکت و دست اندر کار این قرار داد چنین نوشت:‬‬‬‬
... وقتی که رژی را بنا بشود با خون رعیت خودمان مخلوط بکنیم و یک شورش و انقلاب دائمی را که تمام کارهای دیگر را بی نظم می کند متحمل بشویم ... به اعتقاد من البته باید تدبیری کرد که از این مخمصه ها خلاص شد،اگر چه به ضررهای زیاد باشد، شاید ان شا الله کاری بشود که بدون ضرر و بدون یأس کمپانی هم این کار بشود و آن بسته به سعی و اهتمام و فداکاری شخص شما خواهد بودکه واقعا دولتخواه هستید و نمی خواهید که ما اینطورها استمراراً در اذیت این کار باشیم و از کارهای دیگر باز بمانیم،همان طور که نوشتم محرمانه و شخصا با وزیر مختار صحبت بکنید و همچنین با خود رئیس دخانیات حرف بزنیدکه وضع کار را شما بهتر از ما می بینید و توی کار هستید، می بینید آخوند ها چه می کنند.از آخوندهای عراق و عرب الی همه ایران.آذربایجان که آن طور شد و اگر ما بخواهیم به زورِ اسلحه،رژی را در آنجا مستقر ومشتغل نمائیم، البته باید با تمام رعیت آنجا مشغول جنگ بشویم. البته عیوبات این جنگ داخلی آذربایجان را می دانید که چه چیزهاست،همان سرحد روس بودنش کفایت می کند.آنجا که این عمل رواج نگیرد در حقیقت سکته بزرگی بکار رژی میرسد و بی معنی می شود.سایر بلاد را هم که می بینید، گاهی اصفهان،گاهی شیراز،گاه مشهد،کرمان،بلکه همه جا در شورش و انقلاب است.اگر چه امروز شهری و مملکتی را به تهدید و تنبیه ساکت بکنیم،اما این سکوت موقتی است و ابداً تمام نشده است ونخواهد شد.این بازی تازه هم که تمام علما در آورده، غدقن کشیدن و حرام کردن تنباکو را کرده اند و مردم اطاعت کرده و نمی کِشند، این خود یک شورش و نافرمانیِ ساکت و پنهانی است، مردم تا کی می توانند قلیان نکشند؟آن وقت شاید دست به کارهای دیگر بدتر بزنند.در هر صورت این وضع حالیه رژی هیچ فایده ای برای شما ندارد،بلکه بالاخره می ترسم در ولایات صدمه ای به شما ها بخورد که برای ما بد نامی آن تا قیامت بماند.پس بهتر است این کار را به طرح و وضع دیگری بیاوریم،که رژی انحصاری و ید واحد نباشد و شما ها هم ضرر نکنید، دولت ایران هم ضرر نکند.کار هم از این وضع شورش و همهمه بیرون برود چه باید کرد را باید عرض بکنند و شما خیالی بکنید. ⁵ همان، سند شماره 3570 /296(دستخط ناصرالدین شاه به امین السلطان)
امین السلطان نیز به ناصرالدین شاه نامه ای می نویسدکه بخشهایی از آن چنین است:
...آقا میرزا حسن آشتیانی در جواب پیغام این غلام که گفته بودم شما به مجلس بیائید فقرات قرارنامه را ملاحظه نمائیدبلکه ان شاء الله آنها که عیب دارد درست شود گفته بوداین کار اصلاح بر نمی دارد، باید موقوف شود، مگر امین السلطان تلگراف جناب میرزا را که چهار ماه قبل به توسط آقای نایب السلطنه به حضور مبارک رسیده است ندیده است، بگو تلگراف نزد آقای نایب السلطنه حاضر است بگیرند بخوانند، این امتیازات هم باید برگردد و تا برنگردد جناب میرزا[میرزای شیرازی] آرام نمی گیرد.خانه زاد به او پیغامات خیلی سخت دادم و تهدید کردم تا قدری آرام گرفت، گفتم ابداً اسم امتیاز و امتیازات نبرید و بی جهت القای شبهه های بی معنی به مردم وبه عوام نکنید، این حرفها قباحت دارد، ...هر طور بود او را تا امشب به این مقام آورده ام که حرفهای دیگر را کنار گذاشته فقط از اصلاح همین مسأله تنباکو حرف بزند،ببینیم چه می توان کرد،تا ان شاءالله فردا در مجلس معلوم بشود چه خواهد گفت و ان شاءالله امیدوارم که در مجلس بتوان کاری کرد...
دستخط ناصرالدین شاه در پشت نامه : این میرزا حسن پوسیده ... چه می گوید. اینها تو دهنی می خواهند بسیار سخت . ⁶ همان سند
گویا در آذر بایجان اوضاعِ قیام به شدت بالا گرفته بوده زیرا از طرف اه‍ال‍ی‌ ت‍ب‍ری‍ز اعلامیه ای خطاب به پیشکار ولیعهد (امیرنظام حسنعلی خان گروسی)صادر می شود و مجدانه در خواست لغوق‍رارداد رژی‌ را می نمایند ⁷ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ، آرشیو اسناد،سند شماره ۲۹۶ /۱۲۷۹۷ . امیرنظام که احترام بسیاری نزد شاه داشته کتباً از ناصرالدین شاه خواسته که به این غائله پایان دهد،زیرا ناصرالدین شاه درتلگرافی که به وی زده مشکلات و مواردی راتوضیح داده که بخشی از آن چنین است:
...با کمپانی مذاکره می کنم که بلکه ان شاالله این کار را موقوف و آسوده شویم، شاید هم تا چند روز دیگر کار تمام بشود، اما موقو ف کردن هم ترتیبی دارد،چند روز صبر اقلا لازم دارد،شما و ولیعهد که می دانید، این کار حالا از تحت حکم و اختیار ما خارج است،بلکه دولت انگلیس هم نمی تواند به یک کمپانی بگوید من موقوف کردم، باید او را راضی کرد و الّا اگر قبل از اتمام مذاکره، ما برداریم به شما تلگراف کنیم که موقوف باشد، فوراً دچار تمام خسارت و دعاوی بی شمار و بی حساب کمپانی خواهیم شد،شما البته به اشخاصی که باید گفت بگوئید و حالی کنید که شاه مشغول موقوف کردنست،آسوده باشید، جواب عریضه علما و مردم همین است که حالا صرحاً واضحاً نوشته شد،دیگر ازین بهتر و مساعد تر چه جوابی باید داد...بدانید که بزودی احکامی صریح تر ازین در این فقره خواهد شد ⁸ همان ،سند شماره 18899 -296 .
بالاخره بعد از هماهنگی لازم و دست بر نداشتن مردم از عمل تحریم،تحت لوای فتوای میرزای شیرازی وحمایت سایر علما دستور لغو قرار دادرژی از سوی شاه صادر می شود به شرح ذیل:
اعلان دولتی
از جانب سنی الجوانب بندگان اقدس همایون شاهنشاهی روحنا و ارواح العالمین فداه، محض مرحمت در حق اهالی مملکت در تمام ممالک محروسه ایران عمل انحصار تنباکو وتوتون دخانیات را موقوف و متروک فرمودند و کما فی السابق صاحبان و مالکین تنباکو و توتون و عموم اجناس دخانیه در تمام ممالک محروسه ایران آزاد و مختار هستند که جنس دخانیه خودشان را به هرکس میل دارند بفروشند و از هر کس میل دارند بخرند و در داد و ستد تنباکو و توتون ازاین تاریخ به بعد برای مردم مجبوری نیست و در مال خود آزاد و مختار هستند. محض اطلاع و امید واری عامّه اعلان شد.شهر جمادی اولاوی 1309 ⁹ همان ، سند شماره 12469- 296
در همین رابطه تلگرافی نیز از جانب امین السلطان به همه ایالات ابلاغ
شد که مضمون آن عبارت بود از اینکه "...بعد از اینکه معلوم شد که عمل انحصار تنباکو و منوپول آن بر عموم اهالی قدری شاق است ..، برای آسایش خاطر عموم اهالی و رعایا و تکمیل و مزید دعاگوئی وجود مبارک، این انحصار و منوپول را در تمام ممالک محروسه ایران از امروز موقوف و متروک فرمودند و ضرر و خسارت کمپانی را از ممّر دیگری معین و مقرر خواهند فرمود که به مرور به کمپانی پرداخته خواهد شد... مردم هم خودشان را از این زحمت و تحمیل آسوده دانسته، ... بعضی حرکات جاهلانه را بکلی موقوف نمایند و عرایض تشکرانه علمای اعلام بعرض خاک پای مبارک برسد. به تاریخ16شهر جمادی الاول 1309 امین السلطان. ¹⁰ همان ، سند شماره 651/296
یک ماه بعد از لغو قرار داد، امین السلطان در پاسخ نامه یکی از حکام که گویا در این رابطه شخصی به نام حاجی ابوالقاسم تاجر را تهدید و تنبیه کرده و بعد از لغو تحریم از امین السلطان چاره جویی نموده چنین می نویسد:
".....در تهران این گفتگو از همه جا بیشتر و سخت تر و نهایت اسباب زحمت شده بود ...نمی شودعنان عوام الناس را هم بدست خودشان دادکه هرچه می خواهند بگویند و تولید اسباب زحمت نمایند،به مقتضای پولیتیک البته این کار[را] سرکار والا صحیح کرده اید.شهر جمادی الثانی 1309 ¹¹ همان، سند شماره4149 -296 .مراد نگارنده از ارائه این سند این است که چنین بنظر می رسد که حتی بعد از لغو قرار داد ،ظلم وجور حکام ادامه داشته و وزیر اعظم مجازات تاجر دخانیات را به هرشکل که بوده تأیید کرده است.
به هر روی با دستور شاه قرار داد لغو شد،و مردم که بعد از دو ماه قلیان نکشیدن به مقصود خود رسیده و حضور خارجی را در معاملات داخلی خود از بین برده بودند،کاری به شرایط الغای این امتیاز نداشتندو زندگانی به حال طبیعی برگشت،اما الغای این قرار داد اولین قرض دولت ایران به خارجه را تشکیل داد،زیرا قرار بر آن شد که دولت انگلیس خرج و خسارت کمپانی را بپردازد و در عوض دولت ایران، به آن دولت سندی بدهد و اصل و فرع آن را چند ساله بپردازد ¹² عبدالله مستوفی ، همان ، و این مهم زیانی بود که ملت مظلوم در اثر بی کفایتی کارگزارن وقت بر شانه های ناتوانش بایستی حمل می کرد.


‌در میان عرایض میرزا محمود خان در باب رژی تنباکو شرحی بود، خواندم، نکاتی که نوشته است صحیح است، لیکن وقتی که رژی را بنا بشود با خون رعیت خودمان مخلوط بکنیم و یک شورش و انقلاب دائمی را که تمام کارهای دیگر را بی نظم می کند متحمل بشویم و هر آخوند شپشوی گوشه مدرسه را که احدی اسمش را نمی دانست، حالا مشیر و مشار رعیت ببینیم، آیا در این صورت نباید یک فکر دیگری کرد.چه باید کرد؟ به اعتقاد من البته باید تدبیری کرد که از این مخمصه ها خلاص شد، اگر چه به ضررهای زیاد باشد، شاید ان شا الله کاری بشود که بدون ضرر و بدون یأس کمپانی هم این کار بشود و آن بسته به سعی و اهتمام و فداکاری شخص شما خواهد بود که واقعا دولتخواه هستید و نمی خواهید که ما اینطورها استمراراً در اذیت این کار باشیم و از کارهای دیگر باز بمانیم.
همان طور که نوشتم محرمانه و شخصا با وزیر مختار صحبت بکنید و همچنین با خود رئیس دخانیات حرف بزنید که وضع کار را شما که بهتر از ما می بینید و توی کار هستید، می بینید آخوند ها چه می کنند.از آخوندهای عراق و عرب الی همه ایران.آذربایجان که آن طور شد و اگر ما بخواهیم به زورِ اسلحه رژی را در آنجا مستقر ومشتغل نمائیم، البته باید با تمام رعیت آنجا مشغول جنگ بشویم. البته عیوبات این جنگ داخلی آذربایجان را می دانید که چه چیزهاست، همان سرحد روس بودنش کفایت می کند.
آنجا که این عمل رواج نگیرد در حقیقت سکته بزرگی بکار رژی میرسد و بی معنی می شود. سایر بلاد را هم که می بینید، گاهی اصفهان، گاهی شیراز، گاه مشهد، کرمان، بلکه همه جا در شورش و انقلاب است. اگر چه امروز شهری و مملکتی را به تهدید و تنبیه ساکت بکنیم ، اما این سکوت موقتی است و ابداً تمام نشده است ونخواهد شد.این بازی تازه هم که تمام علما در آورده، غدقن کشیدن و حرام کردن تنباکو را کرده اند و مردم اطاعت کرده و نمی کِشند، این خود یک شورش و نافرمانیِ ساکت و پنهانی است، مردم تا کی می توانند قلیان نکشند؟آن وقت شاید دست به کارهای دیگر بدتر بزنند.در هر صورت این وضع حالیه رژی هیچ فایده ای برای شما ندارد، بلکه بالاخره می ترسم در ولایات صدمه ای به شما ها بخورد که برای ما بد نامی آن تا قیامت بماند.پس بهتر است این کار را به طرح و وضع دیگری بیاوریم، که رژی و انحصاری و ید واحد نباشد و شما ها هم ضرر نکنید، دولت ایران هم ضرر نکند.کار هم از این وضع شورش و همهمه بیرون برود چه باید کرد را باید عرض بکنند و شما خیالی بکنید.
دستخط امین السلطان

سند شماره 2

نامه امین السلطان به ناصرالدین شاه در موضوع فوق
دیروز رُشتی می گفت که بوتسوف می گفت، که رئیس ملت به شاه نوشته است، که باید تمام امتیازاتی که از هر بابت به کفار داده شده بر گردانید، منحصر به همین تنباکو نیست و صورت آن تلگراف که به توسط نایب السلطنه در چهار ماه قبل شده است ،حالا پیش من حاضر است،رُشتی گفته بود امتیازاتی که بعمل آمده و بر قرار شده، مثل بانک و معادن و راه آهن شاهزاده عبدالعظیم هم چطور برمی گردد، گفته بود تمام برمی گردد و من هم منتظرم که بعد از بر گشتن آن امتیازات خدمت شاه رفته عرض کنم، که باید عهد نامه ترکمان چای را بفرمایید به امضای علمای ملت برسانند، خلاصه ازاین مزخرفات خیلی گفته بود.رشُتی که در حقیقت یک حالت صدق خیلی خوبی دارد، فورا از آنجا نزد این غلام آمده، تفصیل را نقل کرد. آقا میرزا حسن آشتیانی در جواب پیغام این غلام که گفته بودم شما به مجلس بیائید فقرات قرارنامه را ملاحظه نمائیدبلکه ان شاء الله آنها که عیب دارد درست شود گفته بوداین کار اصلاح بر نمی دارد، باید موقوف شود، مگر امین السلطان تلگراف جناب میرزا را که چهار ماه قبل به توسط آقای نایب السلطنه به حضور مبارک رسیده است ندیده است، بگو تلگراف نزد آقای نایب السلطنه حاضر است بگیرند بخوانند، این امتیازات هم باید برگردد و تا برنگردد جناب میرزا[میرزای شیرازی] آرام نمی گیرد.خانه زاد به او پیغامات خیلی سخت دادم و تهدید کردم تا قدری آرام گرفت، گفتم ابداً اسم امتیاز و امتیازات نبرید و بیجهت القای شبهه های بی معنی به مردم وبه عوام نکنید، این حرفها قباحت دارد، کار دولتی و امتیازات چه ربطی به علما و عمل مذهب دارد، پس تلگراف و پست هم حرام است. باری هر طور بود او را تا امشب به این مقام آورده ام که حرفهای دیگر را کنار گذاشته فقط از اصلاح همین مسأله تنباکو حرف بزند،ببینیم چه می توان کرد، تا ان شاءالله فردا در مجلس معلوم بشود چه خواهد گفت و ان شاءالله امیدوارم که در مجلس بتوان کاری کرد . در شهر و نزد سایر علما هم خبری نیست، سهل است امام جمعه و آقاسید عبدالله و آقا سید علی اکبر متصل نزد این غلام می فرستند که هرچه میل دارید بگوئید ما ها حاضریم سهل است، پریروز که این سه نفر از مجلس رفتند، به غلام پیغام دادند که امروز ما منتظر بودیم که به ما هم غلیان تعارف کنید بکشیم، نکشیدن شماها در حضور ما ها و آقای نایب السلطنه بر ما هم مسئله را مشتبه کرده است که شاید میل اعلیحضرت همایونی و شما ها بر این است. این هیاهو و این تفصیلات که وزیر مختار نوشته است اصل ندارد و مردم خسته شده کم کم مشغول غلیان شده اند. اگر داستانهای آقای نایب السلطنه و مشیر الدوله بگذارد حقیقةً خیلی عجیب است، یکی به مشیرالدوله نمی گوید، بد ذات ترا چه به این فضولیها. زیاده جسارت است. الامرالاقدس الاعلی مطاع.
دستخط ناصرالدین شاه در پشت نامه : این میرزا حسن پوسیده ... چه می گوید. اینها تو دهنی می خواهند بسیار سخت. آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سند شماره(۲۹۶/۳۵۷۰)

سند شماره 3 :
ابلاغ تلگرافی لغو امتیاز «انحصار دخانیات به ماژور تالبوت انگلیسی» به همه ایالات جهت رفع تحریم استعمال توتون و تنباکو از طرف مردم
[متن اصلی تلگراف ]:
تاریخ-16 جمادی الاول سنه 1309
به حکام مفصله الذیل تماماً به همین مضمون تلگراف شود:
بر حسب امر قدر قدر بندگان اعلیحضرت همیون شاهنشاهی روحنا و روح العالمین فداه ابلاغ می شود، بنا به مرحمت و رأفت همیونی نسبت به عموم ممالک محروسه ،بعد از اینکه معلوم شد که عمل انحصار تنباکو و منوپول آن بر عموم اهالی قدری شاق است و از خاک پای اقدس همیونی مستدعی معافی و وموقوفی آن شدند، برای آسایش خاطر عموم اهالی و رعایا و تکمیل و مزید دعاگوئی وجود مبارک، این انحصار و منوپول را در تمام ممالک محروسه ایران از امروز موقوف و متروک فرمودند و ضرر و خسارت کمپانی را از ممّر دیگری معین و مقرر خواهند فرمود که به مرور به کمپانی پرداخته خواهد شد.از تاریخ این تلگراف به بعد ، [به] عموم اهالی از علما و اعیان و تجار و عموم اطلاع بدهید که تنباکو و توتون و عموم اجناس دخانیه خودشان را به هرکس و هر قیمت و هر نحو که میل خودشان باشد بیع و شری نمایند و ابتدائاً به مأمورین و کسان اداره دخانیه اگر چه رئیس آنها یقیناً اطلاع داده است ، شما هم اطلاع بدهید که حکم از این قرار است، و ضمناً به موجب امر همیونی روحنا فداه تأکید می شود، مبادا نسبت به مأمورین آنها خلاف قاعده و خلاف احترامی حرکت شود که موجب تنبه و سیاست شدید خواهند شد، مردم هم خودشان را از این زحمت و تحمیل آسوده دانسته، به دعا گوئی وجود مسعود همیونی و تشکر گذاری مراحم کامله همیون خسروانه بیفزایند و بعضی حرکات جاهلانه را بکلی موقوف نمایند و عرایض تشکرانه علمای اعلام بعرض خاک پای مبارک برسد. به تاریخ16شهر جمادی الاول 1309 امین السلطان آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سند شماره(۲۹۶/۶۵۱‬).

‏